CCF20140127012

168

jest przecież tylko zarządcą powierzonych mu z laski Boga dóbr, ma — jak ten sługa boży z Biblii —- złożyć sprawozdanie z każ-'fdego powierzonego mu grosza. ^Wydawanie czegokolwiek na cele służące nie chwale Bożej, lecz własnej przyjemności jest więc rzeczą budzącą przynajmniej kontrowersje¹. Któż, jeśli tylko nie ma zamkniętych oczu, nie miał okazji spotkać przedstawicieli takiego sposobu myślenia, także obecnie^{2 3}. Teoria zobowiązań człowieka w stosunku do powierzonych mu dóbr — którym jest podporządkowany jako zaledwie ich zarządca, czy wręcz »maszynka do ich pomnażania« — ciążyła nad całym życiem purytanina. Im większy staje się majątek, tym cięższe jest (jeśli ascetyczne kształtowanie życia wychodzi z prób zwycięsko) uczucie odpowiedzialności za to, by go dla chwały Bożej utrzymać w stanie nieuszczuplonym, a nawet ciągłą pracą pomnożyć.

Geneza tego stylu życia sięga korzeniami, jak wiele innych składników współczesnego ducha kapitalizmu, do średniowiecza²¹¹, ale dopiero w etyce ascetycznej protestantyzmu znalazł on konsekwentnie etyczne uzasadnienie. Jego znaczenie dla rozwoju kapitalizmu jest jednoznaczne⁴£Asceza protestancka (mo-

żerny to już chyba podsumować) działała więc całym swym impetem przeciwko niefrasobliwemu kor z y staniu z majątku i ograniczała k onsum p c j ę — zwłaszcza dóbr luksusowych. Natomiast, w efekcie psychologicznym, p_o z h a-wiała sam fakt nabywa n i a dóbr zahamowań nałożcę nych przez etykę tradycjonalistyczną. Rozsadzała więzy krępujące dążenie do zysku, nie tylko je legalizując, 1 <*cz wręęzjiznając za

\

Pojęcie jcomfort \ etycznie godziwycn

miłe Bogu. Walka przeciwko przyjemnościom cielesnym i trzymanie się dóbr materialnych nie była — jak to prócz pury-tanów podkreśla wyraźnie także wielki apologeta kwakrów, Barclay — walką przeciwko racjonalnemu ich nabywaniu, lecz kierowała się przeciwko nieracjonalnemu ich używaniu, co obejmowało przede wszystkim ubóstwianie tworów doczesnych²¹⁰ i naganne, tak wyraźne w feudalizmie, widoczne formy luksusu. W to miejsce zalecano racjonalne, mile Bogu, utylitarystyczne używanie majątku dla celów jednostki i zbiorowości. Pogląd ten nie narzucał więc umartwiania się^{5 6}, lecz tylko zużywanie majątku na rzeczy konieczne i praktycznie pożyteczne.

zakreśla w charakterystyczny sposób krąg celów zastosowania. Nie jest przypadkiem, ze najwcześniej i najwyraźniej obserwuje się rozwój stylu życia opartego na tym pojęciu właśnie u najbardziej konsekwentnych

1

   Por. np. znany opis pułkownika Hutchinsona w napisanej przez wdowę po nim biografii. Po przedstawieniu wszystkich cnót rycerskich i skłonności do życiowych uciech pisze: »Był on bardzo schludny, czysty i dystyngowany, ale bardzo szybko odrzucił wszystko, co było kosztowne...« Całkiem podobny jest ideał światłych i wykształconych purytanów, który każe oszczędzać dwie rzeczy: a) czas i b) wydatki na »pompę« i przyjemności — o czym mówi Baxter w mowie pogrzebowej ku czci Mary Hammer.

2

   Oddzielanie warsztatu, kantoru i w ogóle »interesu« od życia prywatnego, tendencja do czynienia z »interesu« pewnego rodzaju corpus mysticum, były powszechne.

3

   Oddzielanie warsztatu, kantoru i w ogóle »interesu>< od życia prywatnego, tendencja do Czynienia z »interesu« pewnego rodzaju corpus mysticum, były powszechne.

4

   Trafnie wskazywał na ten fenomen w swoim Kapitalismus... Sombart. Trzeba tylko zaznaczyć, że akumulacja majątkowa bierze się z dwu bardzo różnych źródeł psychologicznych. Jedno sięga początkami najdawniejszej starożytności i znajduje wyraz bardziej w fundacjach majątkowych, rodowych, niż w dążeniu do tego, by umrzeć jako człowiek majętny. Dąży do zabezpieczenia stanu »majątku« nawet za cenę naruszenia osobistych interesów wielu dziedziczących potomków. W tych przypadkach, oprócz chęci prowadzenia idealnego życia aż do śmierci, chodzi o zachowanie splendor familiae, a więc o pewną próżność fundatorów —

zatem, w gruncie rzeczy, o cele egocentryczne. Inaczej jest z motywacją »mieszczańską«, z którą mamy tutaj do czynienia. Ascetyczna zasada »masz sobie odmawiać" przekształca się w pozytywną regułę kapitalizmu — »masz nabywać, pomnażać" — rodzaj kategorycznego imperatywu. Motywem purytanów jest jedynie chwała Boża i własny obowiązek, nie zaś ludzka próżność. Dziś jest to tylko obowiązek wobec »zawodu« (powołania). Komu sprawia przyjemność ilustrowanie skrajnych konsekwencji tego sposobu myślenia, niech sobie przypomni teorię niektórych miliarderów amerykańskich, że zdobytych miliardów nie n a 1 e-ż y pozostawiać dzieciom, by nie pozbawiać ich etycznego dobrodziejstwa własnej pracy i konieczności zarabiania. Dziś jest to już raczej czysto »teoretyczna« bańka mydlana.

5

   To jest właśnie — i trzeba to ciągle podkreślać — ostateczny i decydujący motyw religijny (obok czysto ascetycznych motywów umartwiania ciała), który ze szczególną wyrazistością występuje u kwakrów.

6

   Umartwianie odrzuca Baxter całkowicie, motywując to podobnie jak jezuici: masz zapewnić ciału to, co dla niego niezbędne — inaczej staniesz się jego niewolnikiem.

13 — Etyka...