352 (11)

352 Sztuka chrześcijańska

Budowle konstantyńskie wznoszą się w świętych miejscach Palestyny -bazylika Narodzenia w Betlejem, bazylika Grobu Świętego i Zmartwychwstania w Jerozolimie - łatwo dostępnych dzięki odzyskanemu pokojowi i znów funkcjonującej z jednego krańca cesarstwa w drugi komunikacji lądowej i morskiej. W Rzymie kościoły, które na chwałę apostoła Piotra (fot. 56) zbudował Konstantyn, a ku czci apostoła Pawła Teodozjusz, na przypuszczalnych miejscach ich męczeństwa, mają świadczyć, że tradycyjna stolica państwa rzymskiego ma szanse, aby stać się również stolicą chrześcijańską, zaś bazylika na Lateranie (fot. 57), kościół katedralny przylegający do pałacu cesarskiego, podkreśla opatrznościową zgodę między władzą duchowną a cywilną. Podobne symboliczne sąsiedztwo występuje też w nowej stolicy, Konstantynopolu. Wszędzie architektura kościelna jest jednocześnie cesarska, zarówno w intencji, jak przez swoje rozmiary i przepych.

W Jerozolimie rotunda Grobu Świętego jest jednocześnie kościołem Zmartwychwstania; z budowli wieku IV nic nie przetrwało do naszych czasów. W Rzymie taki sam układ miała konstantyńska bazylika Świętej Agnieszki (fot. 59), z której niemal nic nie pozostało, oraz doskonale zachowane mauzoleum Konstancji (fot. 84 i fot. kol. 18), którego rotunda pozwala nam wyobrazić sobie, czym był, w większej skali, kościół-rotunda Grobu Świętego. Spośród najważniejszych bazylik konstantyńskich, które na wiele stuleci ustaliły w całym chrześcijaństwie ogólne linie architektury sakralnej, jedna tylko bazylika Narodzenia w Betlejem jest dzisiaj, pod warstwą pewnych retuszów, praktycznie biorąc nietknięta. Stanowi ona doskonały okaz typu bazylikowego; zbudowana na planie prostokąta, w swej długości podzielona jest czterema rzędami równoległych kolumn na nawę główną i cztery boczne. Prace badawcze przedsięwzięte na różnych stanowiskach archeologicznych pozwoliły stwierdzić, że wszystkie kościoły konstantyńskie odpowiadały -przynajmniej w ogólnych zarysach i pomimo dość znacznej różnorodności cech drugorzędnych - temu samemu typowi architektury.

Wiele dyskutowano o jego pochodzeniu. Najdawniejszych zaczątków należy szukać w bazylikach cywilnych (fot. 58) o przeznaczeniu sądowym bądź w bazylikach pałacowych (fot. 60). Niewątpliwie ogniwo pośrednie stanowią tutaj bazyliki przeznaczone na cele kultu, jakie w pierwszych stuleciach występują zarówno w Kościele pogańskim - bazylika pitagorejska przy Bramie Większej (Porta Maggiore) w Rzymie - jak żydowskim, odkryto bowiem liczne synagogi o trzynawowym planie bazylikowym; najbardziej znana z nich jest synagoga w Kafamaum (fot. 8), pochodząca z czasów panowania Sewerów. W obu przypadkach są to budynki o rozmiarach znacznie skromniejszych niż bazyliki chrześcijańskie. Niemniej można uznać za pewne, że model synagogalny odegrał szczególną, a może decydującą rolę w tworzeniu się i ustaleniu konstantyńskiego typu bazylikowego.

Jednakże w równym stopniu uchwytny jest wpływ architektury cesarskiej,