38 (445)

ostatecznego kompromisu w życiu jednostki, podobnie jak — miejmy nadzieję — także i w przyszłości rozwoju kultury, jeśli nawet współcześnie walka ta jeszcze bardzo utrudnia życie jednostki.

Analogię między procesem rozwoju kultury i drogą rozwoju jednostki można jeszcze posunąć dalej. Trzeba mianowicie zauważyć, że także społeczeństwo wytwarza pewnego rodzaju super-ego, pod którego wpływem dokonuje się rozwój kultury. Dla znawcy kultury ludzkiej nęcącym zadaniem może być dokładne zbadanie tego porównania. Co do mnie, to chciałbym ograniczyć się do uwypuklenia kilku jego bardziej uderzających elementów. Superego danej epoki rozwoju kultury ma podobną genezę, jak superego pojedynczego człowieka, opiera się ono na oddziaływaniu wielkich osobistości przywódczych, ludzi o przemożnej sile ducha lub takich, w których dążenia ludzkie znalazły wyraz najsilniejszy i najczystszy, a tym samym często także najbardziej jednostronny. W wielu przypadkach analogia ta sięga jeszcze dalej, kiedy weźmiemy pod uwagę fakt, że ludzie tacy — dość często, jakkolwiek nie zawsze — za swego życia byli wyszydzani, źle traktowani lub nawet w najbardziej okrutny sposób usuwani i podobnie jak praojciec ubóstwiani w długi czas po swej gwałtownej śmierci. Najbardziej wzruszającym przykładem takiego losu jest postać Jezusa Chrystusa, jeśli nie jest ona mitem, ożywionym w niejasnym wspomnieniu owego prawydarzenia. Innym zbieżnym punktem obu procesów jest to, że superego kultury, tak samo jak superego jednostki, stawia wielkie wymogi idealne, których niespełnienie zostaje ukarane przez „lęk sumienia”. Co więcej, zachodzi zadziwiające zjawisko: mianowicie występujące tu procesy psychiczne są nam bardziej znane i są bardziej dostępne świadomości, gdy występują w masie ludzkiej, niż wtedy, gdy pojawiają się u pojedynczego człowieka. Jeśli chodzi o jednostkę, to można zauważyć tylko — w formie wyrzutów — agresje superego w przypadkach napięcia, podczas gdy same jego wymagania często znajdują się na drugim planie i . pozostają nieświadome. Jeśli uświadomimy je sobie poznając je, wówczas okaże się, że pozostają one w zgodzie z nakazami.i zakazami superego aktualnego okresu rozwoju kultury. W tym punkcie oba procesy — proces rozwoju kultury mas i proces rozwoju jednostki wiążą się ze sobą regularnie. Dlatego też liczne przejawy i właściwości superego łatwiej jest zrozumieć w jego zachowaniu się w kulturze społecznej niż w jednostce.

Superego kultury wytwarza własne ideały i wysuwa własne wymagania. Spośród tych wymagań te, które dotyczą wzajemnych stosunków między ludźmi, obejmujemy wspólną nazwą etyki. We wszystkich epokach kładziono największy nacisk na etykę, jak gdyby właśnie od niej oczekiwano szczególnie ważnych osiągnięć. I rzeczywiście etyka zwraca się ku temu, co łatwo rozpoznać jako najbardziej czułe miejsce każdej kultury. Etykę należy więc pojmować jako próbę terapii, jako wysiłek osiągnięcia za pomocą nakazów superego tego, czego nie dało się uprzednio osiągnąć przez dawniejszą pracę kulturową. Wiemy już, że chodzi tu o to, jak usunąć największą przeszkodę w rozwoju kultury, konstytucjonalną skłonność do wzajemnej agresji, i właśnie dlatego szczególnie interesuje nas przypuszczalnie najmłodszy z kulturowych nakazów superego, a mianowicie nakaz: kochaj bliźniego swego, jak siebie samego. Badając i lecząc neurozy stwierdzamy, że przeciwko superego jednostki można wysunąć dwa zarzuty: formułując z całą mocą swe nakazy i zakazy troszczy się ono za mało o szczęście ego, niedostatecznie licząc się przy tym z oporami przeciwko przestrzeganiu tych nakazów i zakazów, z popędowymi siłami id’u i trudnościami, jakie stwarza człowiekowi realny, otaczający go świat. Toteż ze względów terapeutycznych często jesteśmy zmuszeni zwalczać superego i staramy się zmniejszać jego wymagania. Bardzo podobne zarzuty możemy wysunąć przeciwko etycznym wymaganiom superego kultury. Także ono nie troszczy się dostatecznie o fakty psychicznej konstytucji ludzi, wydaje jakiś nakaz i nie pyta, czy ludzie są w stanie go wypełnić. Co więcej, przyjmuje ono, że ego ludzkie — psychologicznie rzecz biorąc — potrafi spełnić wszystkie zadania, które się na nie nałoży, i że posiada ono nieograniczoną władzę nad swoim id’era. Jest to błąd, i także w przypadku tzw. normalnych ludzi opanowanie przez nich własnego id’u nie może przekroczyć pewnych określonych granic. Jeśli wymaga się od nich czegoś więcej, to budzi się w nich bunt, wywołuje neurozę lub się ich unieszczęśliwia. Nakaz „kochaj bliźniego swego, jak siebie samego” jest najsilniejszą obroną

311