3 (178)

Jak się tytułujemy i zwracamy do drugich 83

zwrot: pan⁵, towarzysz substytuujący zaimek 2. os. wydaje się nam niegrzeczny, za ubogi, zaś uzupełnienie go nazwiskiem nie leży w zwyczaju językowym. Dlatego mówimy nie tylko panie magistrze, ale i towarzyszu magistrze, obywatelu magistrze.

Jeżeli uporządkujemy nasze formy zwracania się do kogoś, okaże się, że są to zwroty dwuczęściowe: złożone z zaimka 2. os. lub jego substytutów {pan, kolega, druh, obywatel, towarzysz) oraz z fakultatywnego dodatku uzupełniającego (+ Jaś, + profesor, + doktor, + sędzia, + redaktor, + kierowca, + major itd.). Wybór substytutu zaimka 2. os. zależy podobnie jak wybór dodatku uzpełniającego od parametrów społecznych. Różnica między nimi polega zaś na tym, że człon pierwszy, niezbędny, określa przynależność do grupy społecznej, zaś człon drugi precyzuje dość konkretne miejsce w hierarchii przyjętej w danej grupie. Hierarchie te istnieją jako strukturalne cechy grup zinstytucjonalizowanych. Używamy siedmiu zaimkowych substytutów 2. osoby. Wszystkie one mogą się łączyć z 3. os. l.p. orzeczenia, która jest najogólniejszą formą wyrażania szacunku (czynnik wpływu): Czy pan II obywatel II kolega II towarzysz II druh II ksiądz II ojciec przyjdzie?, ale niektóre wymagają jako formy najczęściej używanej 2. os. l.mn. w orzeczeniu {Czy przyjdziecie obywatelu II kolego II towarzyszu II druhu?). Wiąże się to z działaniem integrującym odpowiednich instytucji.

1.    Formą najneutralniejszą i najpowszechniejszą, obowiązkowo łączoną z 3. os. jest pan (-/) ( w l.mn.: panowie, panie, nawet sing. tantum państwo z 3., czasem z 2. os. l.mn.). Substytut zaimkowy pan{-i) może przybierać jako uzupełnienia dodatkowe wszystkie możliwe tytuły, także imiona chrzestne, łącznie z formami hipokory styczny mi, z wyjątkiem tytułów używanych w instytucjach religijnych (kościół, zakon) przez duchownych.

2.    Wariant obywatelska) może się łączyć zarówno z 3. os. l.p. jak i z 2. os. l.mn.: Obywatelka napisze! Pokażcie dowód, obywatelu! Tutaj wybór osoby orzeczenia zależy od uwarunkowań społecznych. Sama forma wprawdzie nie jest nacechowana jako wykładnik konkretnej instytucji, ale sygnalizuje interakcję publiczną i działanie czynników: integracja oraz władza i wpływ. Przewaga czynnika integrującego powoduje wybór 2. os. l.mn. Dopuszcza jako dodatkowe uzupełnienia wszystkie tytuły (z wyjątkiem używanych w hierarchii kościelnej i zakonnej) oraz imiona w formach nie spieszczonych i nazwiska.

3.    Wariant kolega (koleżanka) ma również zakres zbliżony do wariantu 2. (iobywatel) i 4. {towarzysz). W praktyce nie dopuszcza się form „zwrotnych” przy nierówności pozycji. Np. profesor może się wyjątkowo zwrócić do studenta przez: Kolego (nawet ironicznie Drogi kolego), ale nie odwrotnie. Profesor może się zwrócić do doktora i docenta przez: kolego docencie, kolego doktorze - ale nie odwrotnie - kolego profesorze. Zwrot kolego{a) różni się jeszcze od obywatela, pana i towarzysza tym, że może funkcjonować jako dodatkowe uzupełnienie do substytutu zaimkowego pan: panie kolego, pan kolega już zabierał głos.

4.    Podobny zakres użycia ma inny substytut zaimka: towarzysz{-ka), zarezerwowany jednak w zasadzie dla członków PZPR. Użycie imion jako dodatków jest tutaj nieco rzadsze niż w połączeniu ze zwrotem obywatel{u), z wyjątkiem imion funkcjonujących jako pseudonimy, np. towarzysz Wiesław (Gomułka).