46 47 (19)

46 1. Spostrzegana

sobie skrajny przypadek, żc człowiek dysponuje tylko dwoma kategoriami: wszystko, co jest spostrzegane, będzie kwalifikowane do jednej lub drugiej kategorii, kategorie te będą wykazywały znacznie większa gotowość aniżeli te. które spotyka się u człowieka posiadającego w swoim umyśle tysiąc niezależnych kategorii.

(2)    Integracja poznawcza systemu kategorii — im silniej powiązane są ze sobą poszczególne kategorie, tym wyższa jest ich gotowość. Łatwiej można wykorzystać kategorie związane ze zintegrowanym systemem wiedzy aniżeli kategorie występujące w izolacji. Na przykład, bardziej dostępna jest kategoria „jabłko" niż kategoria „kosmita", gdyż jabłko jest owocem, przedmiotem jadalnym, częścią świata roślinnego, substancją organiczną itd., kosmita zaś jest „tylko" przybyszem z innego ciała niebieskiego. Nasza wiedza na temat kosmitów’ jest słabo rozbudowana i słabo zintegrowana, stąd też przedmiot X rozpoznajemy jako jabłko, mimo iż naprawdę może to być kosmita „jabłkopodobny".

(3)    Konsekwencje motywacyjne — kategorie, które związane są z realizowanymi przez człowieka celami, wykazują większą gotowość aniżeli kategorie obojętne. Łatwiej spostrzegamy te rzeczy w naszym otoczeniu, które ułatwiają osiągnięcie stojących przed nami celów. Wynikałoby stąd, że nasze spostrzeganie nie jest całkowicie bezstronne i obiektywne, jak sądzi wiele osób. Określenia typu „widzieć coś przez różowe okulary" dokładnie oddają działanie tego czynnika. Z drugiej strony, sygnały zagrażające powodują obniżenie gotowości percepcyjnej.

Klasycznym przykładem obniżenia tej gotowości jest zjawisko obronności percepcyjnej. Polega ono na obniżeniu progu rozpoznawania materiału zagrażającego dla jednostki. Bruner w wielu badaniach wykazywał, że czas ekspozycji potrzebny do rozpoznania słów nieprzyzwoitych jest znacznie dłuższy aniżeli czas ekspozycji potrzebnej do rozpoznania słów neutralnych emocjonalnie. W pomysłowych badaniach zaprojektowanych przez Znjonca (opis tych badań znajdzie czytelnik w pracy’ Reykowskiego, 1968) stwierdzono, że jest to zjawisko występujące na poziomie spostrzegania, a nie na poziomic relacji o tym, co jest spostrzegane. Mówiąc dobitniej, łudzić naprawdę mieli kłopoty ze spostrzeganiem słów nieprzyzwoitych, a nie było tak, iżby stwierdzone wyniki były konsekwencją obaw przed wypowiadaniem takich słów w obecności eksperymentatora.

Zjawisko obronności percepcyjnej jest bardzo wyraźnym dowodem tego, żc proces spostrzegania przebiega wielofazowo, ze spostrzeżenie nie pojawia się natychmiast. Gdyby spostrzeganie było aktem natychmiastowym, zjawisko obronności percepcyjnej byłoby sprzeczne samo w sobie. Zarzut taki wysunął znany psycholog amerykański Gordon Allport. Twierdzi on, że nie możemy bronić się przed czymś, czego nie spostrzegliśmy, ałe musieliśmy przecież to coś spostrzec, aby wiedzieć, że trzeba się przed tym bronić. Paradoks ten ma charakter pozorny, ponieważ o-piera się na założeniu, że spostrzeżenie pojawia się natychmiast. Jednakże sprawa jest bardziej skomplikowana. Spostrzeganie przebiega wielofazowo. Poszczególne fazy tego procesu dostarczają coraz dokładniejszych i pełniejszych informacji. W fazach początkowych rejestruje się tylko fizyczne właściwości bodźca, potem badany zaczyna odbierać sygnały o e-mocjonalnej wartości bodźca. Sygnał)' te nie są analizowane pod względem treściowym, człowiek potrafi je ocenić tylko ze względu na to, czy niosą, one informacje o czymś przyjemnym, czy też nieprzyjemnym. Dopiero później pojawia się analiza treściowa. Jak wskazywałyby cytowane uprzednio badania Posnera, występuje ona po upływie co najmniej dwóch sekund. Ponieważ sygnały o emocjonalnej wartości bodźca odbierane są wcześniej, mogą hamować pełną analizę treściową. Wiele badań, na których prezentację brak tu miejsca, wykazywało wyraźnie, że spostrzeganie ma charakter parcjalny, cząstkowy, wskutek czego pewne wcześniej zanalizowane elementy bodźców mogą Hamować albo przyspieszać anali/ę innych właściwości.

1.5.5. Synteza percepcyjna Co sprawia, że dane pochodzące z narządów zmysłowych porządkowane są w pewien specyficzny sposób? Odpowiedź, która odwołuje się do detektorów cech, jest wyraźnie niewystarczająca. Wykazaliśmy poprzednio, że istnieje możliwość spostrzegania bez użycia detektorów cech. Gdybyśmy nawet odrzucili ten argument (spostrzeganie w eksperymencie White'a, Saun-dersa i in. było przecież bardzo mało dokładne), to — kiedy interpretujemy spostrzeżenie jako zespół informacji dotyczących konfiguracji pobudzonych detektorów cech — pojawia się inna trudność. Ludzie bowiem potrafią spostrzegać i rozpoznawać bodźce, które w pewien sposób różnią się od standardu. Dziecko, które zobaczyło pudla i dowiedziało się, że jest to pies, będzie poprawnie jako psa rozpoznawało bernardyna, ratlerka i spaniela, mimo iż za każdym razem mogą być uruchamiane nieco inne konfiguracje detektorów cech.

Istotną rolę w procesie spostrzegania odgrywają — jak już mówiliśmy — oczekiwania. Związek oczekiwań z procesami spostrzegania oraz ich rola w procesie syntezy percepcyjnej były przedmiotem zainteresowania Ulrica Neisscra (1976, 197S). Neisser uważa, że dotychczasowe teorie nie dają odpowiedzi na pytanie, dzięki czemu człowiek może tak analizować swoje otoczenie, by wykryć to, co jest potrzebne w realizowanym przez niego działaniu. Teorie te nie wyjaśniają także, w jaki sposób ludzie wykorzystują informacje pochodzące z różnych modalności zmysłowych, w jaki sposób podejmują decyzję, które informacje należy „odfiltrować" i poddać dokładnej analizie.

Neisser twierdzi, iż spostrzeganie ma charakter konstrukcyjny. Ale jak się dowiadujemy', żc właśnie to coś należy skonstruować? Punktem wyjścia jest dla Neissera twierdzenie, żc spostrzeganie jest czynnością ciągłą, nie mającą wyraźnie zaznaczonego ani początku, ani końca. Ma ono charakter cykliczny — jego równoprawnymi częściami są antycypacja oraz pobieranie informacji z otoczenia. „Spostrzeganie jest oczywiście procesem konstruktywnym, lecz to, co konstruowane, nie jest wewnętrznym