5

TEORIA 184

tego słowa znaczeniu, aczkolwiek niewykluczone, że rozwój matematyki coś zmieni w tym względzie (np. pewne nadzieje wiążą się z tzw. teorią katastrof, będącą przykładem matematyki jakościowej). Jednocześnie jednak słusznie wskazuje się (por. Nowak, 1965; 1985; Topolski, 1966), że podział na warstwę teoretyczną i empiryczną ma walor również w odniesieniu do nauk społecznych (dotyczy to np. pojęć dotyczących postaw — jak konserwatyzm czy frustracja — i pojęć dotyczących ich wskaźników, np. tolerancji na zmiany czy agresji); że możliwe są wyjaśnienia nomologiczno--dedukcyjne (np. stan frustracji wyjaśnia zachowania agresywne); że coraz lepiej można przewidywać zachowania społeczne (np. wyborców i konsumentów); że możliwe są tzw. teorie średniego zasięgu (teoria wymiany społecznej czy teoria dysonansu poznawczego) oraz teorie idealizacyjne, wyjaśniające zjawiska społeczne na podstawie założenia racjonalności (Kmita, Nowak, 1968). Te ostatnie nawiązują do idei Maxa We-. bera, który podkreślał typologiczno-idealizacyjny charakter teoretycznych kategorii nauk społecznych. Na pewno przeszkodą w procesie rzetelnego uteoretycz-nienia socjologii jest ciągła pokusa znalezienia jednej teorii socjologicznej wszystko objaśniającej. Niewykluczone też; jż socjologowie będą musieli porzucić pogląd, że ich dyscyplina jest podstawowa względem historii czy klasycznej humanistyki.

W większości przypadków metodologowie dyskutujący problem teorii w socjologii przyjmują stanowisko tradycyjne (zdaniowe) z dychotomią „teore-tyczny-emplrycżny’'. Podejście to jest nieraz krytykowane (por. Mokrzycki, 1980) za inklinacje pozytywistyczne i ńałuralistyczne. Naturalizm jest przy tym uznawanyza stanowisko ignorujące osobliwości nauk humanistycznych i humanistyki. Często proponuje się, aby na potrzeby socjologii zastąpić tradycyjne rozumienie teorii empirycznej takim, które jest bardziej zgodne ż antyformalizmem. jeszcze inne stanowisko polega na respektowaniu osobliwości nauk społecznych i humanistycznych oraz całkowitym odrzuceniu pojęcia teorii opartego na jakimkolwiek wzorcu zaczerpniętym z nauk przyrodniczych, formalistycznym lub innym. Propozycje takie często odwołują się do socjologii wiedzy i filozofii; np. fenomenologii, struktu-ralizmu czy marksizmu (jak szkoła frankfurcka), jako podstawy rozumienia zjawisk społecznych. Odrębność tych propozycji podkreślają specjalne nazwy, jak np. „teoria krytyczna" czy „teoria społeczna". Niestety dyskusje wokół tych kwestii są bardzo często obarczone elementarnymi nieporozumieniami, np. wiarą, że sama zmiana rozumienia teorii z formalistycznego na jakieś inne wystarczy do stworzenia poważnej teorii rzeczywistości społecznej. Nadzieje te są mało zasadne, wyjaśnianie bowiem 1 przewidywanie są fundamentalnymi funkcjami teorii empirycznych — niezależnie od formalistycznego czy antyformalistycznego pojmowania wiedzy teoretycznej. W każdym razie dyskusja nad problemami, o których tu mowa, jest daleka od zakończenia i nie wiadomo, czy kiedykolwiek osiągnie taki stan jak w przypadku nauk przyrodniczych, gdzie wiadomo przynajmniej, jakie drogi rozwiązania zagadnienia istoty wiedzy teorelycznej są możliwe.

Bibliografia

Acham K. (1983), Philosophie der Sozialwissenschąjłen. Frei-burg • Amsterdamski S. (1973), Między doświadczeniem a metafizyką, Warszawa * Amsterdamski S. (\983), Między historią a metodą, Warszawa • Balzer W, Moulinks . C. U., Sneed J. D. (1987), TheArchitectune qjScience, A Structuralist Program, Dordrechr ♦ Campbell N. h. (1920), Physics. TheEl-ements, Cambridge, Mass. • Carnap R. (1969) [1936], Spraw-dzalność i znaczenie, w, tenże. Filozofiajako analiza języka nauki. Warszawa • Peyerabknd R (1979), fak być dobrym empiiystą?. Warszawa • Fbyerabeno R (1996) [1974], Przeciw metodzie, Warszawa • Fucr L. (1986) (1935], Powstanie i strukturajaktu naukowego, Lublin • Giere R. (2000), The-ories, w-. W H. Newton-Smlth (red.),/l Companion to thePhilo-sophy qf Science, Oxford • Groblp.r A. (1993), Prawda i racjonalność naukowa, Kraków • Grorlek A. (2000), Prawda a względność, Kraków • Hempel C. G. (1968), Podstawy nauk przyrodniczych. Warszawa • Howson C., Urbach R

(1989) , Scientificiłeasoning. TheBayesian Approach, La Satle

•    Jodkowski K. ((984), Teza o niewspótmiemości w ujęciu Thomasa Kuhna i Paula Feyerahenda, Lublin * Jodkowski K.

(1990) , Wspólnoty uczonych, paradygmaty i rewoluye naukowe, Lublin • jONKisz A. (1991), Struktura, zmienność i postęp nauki. Ujęcie strukturalne, Lublin • Jonkisz A, (1998), Ciągłość teoretycznych wytworów nauki. Ujęcie strukturalne,. Lublin • Kapłan m. (1996), Decision Theory as Epistemol-ogy, Cambridge • Kmita J„ Nowak L. (1968), Studia nad teoretycznymi podstawami humanistyki, Poznań • Kónio G, Puiie H. (1998), Theorie, w: J. Ritter, K. GrUnder (red),Histo-risches Wórterbuch der Philosophie, Basel • Krajewski W, Mejbaum W, Such ). (red.) (1974), Zasada korespondencji a rozwój nauki, Warszawa • Kurw T (1968), Struktura re-woluyi naukowych. Warszawa »Kuhn T, (1985), Dwa bieguny: nowatorstwo i tradyęja w badaniach naukowych, Warszawa • Lakatos 1. (1995), Pisma zJUozęjU nauk empirycz-tych, Warszawa «Maher P. (1993). Bettingon Theories, Cambridge *Mises L. von (1957), Theory andHistory, New Ha-ven • Mokrzycki E. (1980), Filozofia nauki a sogologia. Od doktryry metodologiczny do praktyki badawczy. Warszawa

•    Motycka a. (1980), Relatywistyczna wigja nauki. Analiza krytyczna koncepcji T. S. Kuhna i S. E. Toulmina, Wrocław

•    Motycka A. (1984), Relatywistyczna wizja nauki. Wprowadzenie.- jitozęficząy spór o naukę, Wrodaw « Nacel E. (1970), Struktura nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych, Warszawa • Nikitin E. (1975), Wyjaśnianie jaka Junktya nauki, Warszawa • Nowak S. (1965), Studia z metodologii nauk społecznych. Warszawa • Nowak S. (1985),. Metodologia badań społecznych. Warszawa • Ossowski S.

(1967), O osobliwościach nauk społecznych, w: Dzielą, t. 4, Warszawa • Poiwr K. (1977) [1959], Logika odkrycia naukowego, Warszawa • PumecKi M. (1988), Logika teorii cm-piiyczi\ych, Warszawa • Rudner R, S. (1966), PhitosopĄy of SocialScience, Englewood Clifts. N.J. • Sikora M. (1997), Wz>-blem interpretacji w metodologii nauk empirycznych, Poznań

•    Sneed j. D. (1971), The Logical Structure ojMathematicai Physics. Dordrecht • Stecmuller W. (1976), Structure and Dynamics ofTheories, Berlin • StegmOllkr W (1979). TheStruc-turalist View ofTheories. A Possible Analogue ęfthe Bourbaki Programme in Physical Science, Bcrlin-New York *Suepe F. (red.) (1977), The Structure of Scientific Tkeories, Urbana

•    Suppk P. (1989), The Semantic Conception ofTheories and

ScientjlcRealism, Urbana • SztOMrKAR(1973), Teoria i wyjaśnienie. Z metodologicznych problemów socjologii, Warszawa •Thiel C. (1996), Theorie, w: EngyklopMie Philosophie und Wissenschąfłstheorie, t. 4, Stuttgart • Topolski J. (1966),Metodologia historii, Warszawa * Turner ), H. (1985), Struktura teorii socjologiczny. Warszawa • Woleński ). (1993), Metamatematyka a epistemologia, Warszawa •Wójcicki R. (1974), Metodologiajormalna nauk empirycznych, Warszawa • Wó|Cicki R. (1991), Teorie w nauce. Wstęp do logiki, metodologii ijitozę/ii nauki. cz. 1, Warszawa • Zamiaka K. (1974), Metodologiczne znaczenie sporu o status poznawczy teorii. Warszawa.

Jan Woijeński

TEORIA KONWERGENCJI

Konwergencja to proces ewolucji zbieżnej, która zachodzi między odmiennymi systemami polityczno-gospodarczymi *— kapitalizmem i socjalizmem. W biologii przykładem „ewolucji zbieżnej jest rozwój skrzydeł zarówno u gadów latających, ptaków, ssaków, jak i owadów" (Ville, 1970, s, 809). Wzajemne upodabnianie się czy nawet ujednolicanie systemów polityczno-gospo- . darczych wynika z tego, że:

•    cele obu systemów są lub stają się w gruncie rzeczy podobne: najczęściej chodzi o wzrost gospodarczy, podnoszenie stopy życiowej, demokrację polityczną;

•    dążenie do realizacji wymienionych celów wymaga wykorzystania najbardziej efektywnych, spraw- ■ dzających się w obu systemach środków, takich jak ' planowanie w socjalizmie, rynek w kapitalizmie, istnienie opozycji w demokracji zachodniej itd.

W konsekwencji powstaje ujednolicone „społeczeństwo przemysłowe", „społeczeństwo masowej konsumpcji”, „system postkapitalistyczny”, „system mieszany" itd.

Proces wzajemnego zbliżania się przeciwstawnych systemów byt różnie postrzegany. Według jednych teoretyków, przybierał formę symetryczną, tzn. miał polegać na „równym" odchodzeniu od przeszłości kapitalistycznej lub socjalistycznej, co oznaczało defacto popieranie idei „trzeciej drogi", wedługwiększości jednak system socjalistyczny miał upodabniać się bardziej do kapitalistycznego niż odwrotnie. Takie koncepcje pojawiały się od połowy lat pięćdziesiątych XX w., by następnie od końca lat sześćdziesiątych ustąpić miejsca pomysłom mniej jednoznacznym, a zarazem bogatszym i bliższym realiom. W nowszych koncepcjach zakłada się nie tyle ujednolicony czy podobny rezultat odchodzenia od przeciwstawnych systemów ideolo-giczno-ustrojowych, ile raczej ogromne podobieństwo

problemów do rozwiązania stwarzanych w obu systemach przez wszechogarniającą rewolucję naukowo--techniczną. Źródłem takich wspólnych wyzwań są technika i technologia, nauka i produkcja, organizacja i kierowanie, pojawienie się elit profesjonalnych, nowe formy świadomości i kultury. W odróżnieniu od wcześniejszych ujęć nie zakłada się już, by rozwiązania instytucjonalne mogły być wszędzie jednakowe.

0    ich charakterze przesądza długa tradycja historyczna, dziedzictwo systemu, odmienność bieżących wizji społecznych, różnicę zhsobów materialnych i innych będących w dyspozycji danego kraju (por. Morawski, 1975).

Prekursorzy ł stare teorie konwergencji

Idea konwergencji pojawiła Się w formie zalążkowej przed II wojną światową, choć wówczas nie używano tego pojęcia. Tacy myśliciele, jak James Burnham. Aldous Huxley, Karl Mannheim, Pitirim Śorokin czy Oswald Spengter, szukali wspólnego mianownika dla dokonujących się przemian cywilizacyjnych.

Burnham (1941) np. zajmował się przemianami organizacyjno-politycznymi i dowodził, że komunizm

1    kapitalizm są formami przejściowymi. Jego główna teza głosiła, że rozdzielenie .własności i zarządzania prowadzi do rewolucji, gdyż przyczynia się do wyłaniania uniwersalnego społeczeństwa menedżerskiego. Menedżerów przedstawiał jako nową klasę o nastawieniu równie egoistycznym jak wszystkie klasy dotychczasowe. W tej perspektywie rewolucja socjalistyczna, jak łatwo zauważyć, nie mogła być wybawieniem, bo oznaczała tylko zmianę formy władzy. Stało się to później punktem wyjścia do rozważań Miłovana Dżilasa (1957) nad naturą systemu komunistycznego.