60

sywnie bardzo często, zarówno podczas inscenizacji, jak i poza nią. Jednak wśród zachowań inscenizowanych przeważały zachowania fizycznie agresywne, a poza inscenizacją agresywne słownie. Wydaje się, że różnica ta wynika z większej łatwości manifestowania agresji fizycznej w czasie inscenizacji niż w realnych kontaktach z kolegami. W realnych kontaktach bowiem zawsze można spodziewać się podobnej fizycznej reakcji, a przeciwnik bywa silniejszy. Wydaje się więc, że pewna liczba realnych zachowań słownie agresywnych występuje jako forma zastępcza agresji fizycznej. Ponadto do kategorii As (agresja słowna) zaliczane były zachowania ujawniane z wyraźną intencją sprowokowania prowadzącego zajęcie, np. pytania typu: „Proszę pani, czy mogę wyjść do wychodka?” lub wykrzykiwanie rymowanek z użyciem wulgarnych słów.

Z wypowiedzi nauczycieli wynikało, że dzieci wybrane do grupy eksperymentalnej częściej od pozostałych uczniów tych samych klas popadają w konflikty z rówieśnikami, częściej wdają się w bójki, są ich inicjatorami, częściej wyśmiewają się ze swych kolegów, przezywają ich, skarżą. Przez swoich rówieśników często są nie łubiane. Przyczyną tego zjawiska mogło być ujawnianie przez dzieci z grupy eksperymentalnej — szczególnie często — zachowań agresywnych nie akceptowanych przez wielu uczniów. Przyjęliśmy zatem, że jeśli po zakończeniu zajęć terapeutycznych wzrośnie ich popularność w klasie, będziemy ją traktowali jako dowód naszego sukcesu.

Przebieg zajęć terapeutycznych

Rozpoczniemy od przedstawienia zachowania dzieci podczas inscenizacji. Tutaj bowiem można się spodziewać większych zmian oraz wcześniejszego ich wystąpienia. Na tym tle opiszemy różnice w zachowaniu się dzieci poza inscenizacją, w czasie gdy przebywały one w sali z terapeutą.

Wszystkie nie dokończone historyjki były inscenizowane kilkakrotnie przez dzieci poddane procesowi terapii. Omówiona już pierwotna wersja inscenizacji pierwszych dziesięciu historyjek była przez nie również kilkakrotnie zmieniana. Po upływie ok. 15 dni zajęć, w ostatniej wersji inscenizacji tych historyjek zauważyliśmy poważne zmiany w pożądanym wychowawczo kierunku. Szczególnie duże różnice wystąpiły w zakresie zachowań objętych kategoriami: Af (agresja fizyczna), As (agresja słowna), W (wyjaśnienie problemu) i Z (zgoda). Zmiany te utrzymywały się do końca zajęć terapeutycznych. Ponadto w ostatnich dniach dało się zauważyć różnice pożądane wychowawczo, dotyczące kategorii: S (skarżenie), R (karanie), G (zwroty grzecznościowe) oraz I (inicjatywa zachowania pozytywnego społecznie).

Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt zmiany proporcji między zachowaniami dotyczącymi kolejnych kategorii. Zachowanie agresywne zmieniło się jakościowo w kierunku agresji słownej. Zmniejszyła się przy tym ogólna liczba zachowań agresywnych, a zwiększyła liczba zachowań pozytywnych społecznie. Dzieci nauczyły się rozwiązywać problemy zawarte w nie dokończonych historyjkach w sposób społecznie pozytywny, rzadziej stosując zachowania agresywne do osiągnięcia swych celów.

Dla zilustrowania wskazanych wyżej różnic przytaczamy dwa fragmenty protokołów inscenizacji tej samej historyjki dwukrotnie przez tę samą grupę dzieci. Po raz pierwszy pierwszego dnia zajęć terapeutycznych i po raz drugi dziewiętnastego dnia. Treść historyjki w jej nie dokończonej formie brzmiała następująco:

Sokole Oko musi często opiekować się młodszym bratem. Nie zawsze ma na to ochotę, a przy tym Szybki Tygrys i Bystry Sokół wyśmiewają się z niego, przezywając go Łagodną Niańką. Właśnie teraz mały brat podbiegł do niego i powiedział, żeby Sokole Oko bawił się z nim nad Wielką Rzeką. Usłyszeli to także Bystry Sokół i Szybki Tygrys i zaczęli przezywać go.

i

111