6 (1693)

wencje. Nie są także tworem nauki ekonomii politycznej; nauka, jak widzieliśmy, po prostu je poznaje, „odkrywa”. Ponadto prawa ekonomiczne nie są również tworem świadomości ani woli ludzkiej. Działanie praw ekonomicznych odbywa się niezależnie od tego, czy ludzie ie sobie uswia-dąmi&ją czy nie, czy jest ono zgodne czy niezgodne z wolą ludzką.

Ponieważ stosunki ekonomiczne, zwłaszcza stosunki produkcji, są w znacznej mierze nieuświadomione ¹², również prawa ekonomiczne, które z takich stosunków produkcji wynikają, działają poza świadomością ludzi. Jako przykład można wymienić prawa dotyczące wymiany produktów w warunkach kapitalistycznych stosunków produkcji. Prawa te działają w sposób, którego producenci sobie z reguły nie uświadamiają albo uświadamiają je sobie fałszywie jako prawa dotyczące stosunków między rzeczami, a nie jako stosunki zachodzące między działalnością producentów. „Wielkości te — powiada Marks — zmieniają się ciągle, niezależnie od woli, świadomości i działania osób wymieniających. Własny ruch społeczny tych osób przybiera w ich oczach postać ruchu rzeczy, pod którego kontrolą się znajdują, zamiast same go kontrolować” ¹³.

Świadomość działania praw ekonomicznych nie jest więc warunkiem ich działania; brak świadomości lub wręcz fałszywa świadomość nie powstrzymuje ich działania. Prawa ekonomiczne są niezależne od świadomości ludzkiej.

Prawa ekonomiczne są również niezależne od woli ludzkiej. Wyniki ich działania mogą być wręcz niezgodne z życzeniami ludzi uczestniczących w procesie gospodarczym. Przykładem mogą być dopiero co wspomniane prawa wymiany produktów w warunkach kapitalistycznych stosunków produkcji. Działanie tych praw odbywa się nie tylko poza świadomością osób uczestniczących w produkcji i wymianie, ale także w sposób niezależny od ich woli. Zjawiska, które są rezultatem działania tych praw, jak kryzysy, krachy giełdowe, masowe bankructwo, są najlepszym tego świadectwem.

Prawa ekonomiczne nie są więc dowolne: działają one w sposób konieczny, wynikający z warunków, w jakich przebiega proces gospodarczy.

Niezależność praw ekonomicznych od świadomości i woli ludzkiej wymaga bliższego wyjaśnienia. Przecież działalność gospodarcza jest działalnością świadomą i celową ^u. W jakiż więc sposób prawa tej działalności mogą być niezależne od świadomości i woli ludzkiej? Dzieje się tak dlatego, że działalność gospodarcza odbywa się w warunkach istnienia historycznie ukształtowanych materialnych sił wytwórczych oraz stosun-

¹²    Zob. wyżej rozdział drugi.

¹³    K. Marks, Kapitał, t. I, s. 80.

14    Tym różni się działalność społeczna ludzi od zachowania się zwierząt w tzw.. społeczeństwach zwierzęcych, odbywającego się na podstawie nieświadomego instynktu. Zob. L. Krzywicki, Rozwój społeczny wśród zwierząt i u rodzaju ludzkiego. Studia socjologiczne, Warszawa 1950, s. 193 - 200.

59