8

110 Rozdział 2. Planowanie procesu badawczego

Jakie są przyczyny kwestionowania autorytetu nauczycielskiego przez uczniów odmawiających noszenia w szkole mundurków? Szukały odpowiedzi, posługując się metodą wywiadu grupowego.

Spójrzmy na badania Beaty i Moniki z dystansu. Rozpoczęły od ogólnego pytania, które zostało wyprowadzone z celu badań oraz danych teoretycznych dotyczących autorytetu. Widzimy zatem, że w badaniach jakościowych, podobnie jak w ilościowych, pytanie badawcze wiąże podstawy teoretyczne, nazywane przez Milesa i Huberma-na (2000, s. 24) ramami pojęciowymi, i doświadczenie badacza z decyzją o sposobach zbierania danych (wskaźnikach). Przy czym w przypadku zmiennych ilościowych pytanie nie ulega zmianie w trakcie badań, lecz je trwale ukierunkowuje. W omawianym przypadku jest inaczej. To pierwsze pytanie ma za zadanie skoncentrowanie uwagi na określonym aspekcie terenu badań i nie pozostanie jedynym pytaniem. Odpowiada za to kontekst, który w badaniach jakościowych jest systematycznie uwzględniany. A on zmienia się niemal co chwilę. Należy nastawić się na to, że badanie edukacji w trakcie jej „biegu” nie pozwala na sztywne zaplanowanie badania, ukierunkowanego jednym czy nawet kilkoma pytaniami formułowanymi na wejściu. Bez wątpienia jednak zarówno pierwsze pytanie badawcze, jak i kolejne przypisują wyłaniającym się zmiennym operacje konieczne do wykonania ich pomiaru. Jeśli bowiem nasze badaczki pytają o przyczyny kwestionowania autorytetu nauczycielskiego przez uczniów odmawiających noszenia w szkole mundurków, to planując wywiad grupowy, planują operacje służące ich pomiarowi (rozmowy). Jeśli pytają: Jak zachowują się uczniowie i uczennice wobec narzucania im sposobów ubierania się poza szkolą?, to planują obserwację, czyli określają operacje służące do pomiaru tego zachowania.

W badaniach jakościowych rozpoczynamy od pytania ogólnego, które kieruje nas na aspekty terenu badań wynikające z ich celu oraz ram pojęciowych.

Ramy pojęciowe: pojęcia, konstruk-ty teoretyczne (definicje zmiennych), z których wyprowadza się pytania badawcze. Pytania z kolei operacjo-nalizują ramy pojęciowe.

Pytania szczegółowe wyprowadza się z doświadczeń wyniesionych z terenu badań, najczęściej z kontekstu towarzyszącemu zdarzeniom. Liczby tych pytań nie można przewidzieć.

Każde pytanie badawcze musi przypisywać wyłaniającym się zmiennym operacje konieczne do wykonania ich pomiaru (np. obserwacja, rozmowa, analiza dokumentów itd.).

Zmienna: przyczyny kwestionowania autorytetu nauczycielskiego; wskaźniki: wypowiedzi uczniów na ten temat (wskaźniki inferencyjno-empiryczne).

Zmienna: zachowanie się wobec narzucania sposobów ubierania się: wskaźniki: behawioralne i słowne akty uchwytne w obserwacji (wskaźniki inferencyjno-empiryczne).

Tak więc wymaganie, aby pytania badawcze informowały o czynnościach pomiarowych (miały związek z tym, co ma zostać wykonane) pozostaje aktualne także w odniesieniu do zmiennych jakościowych.

Pytania badawcze w badaniach jakościowych (zmienne jakościowe) mogą być:

1.    ogólne - szczegółowe,

2.    opisowe - wyjaśniające.

Przyjrzyjmy się teraz dwóm pytaniom Beaty i Moniki: Jak kształtuje się autorytet nauczycielski w badanym gimnazjum? oraz Czy reakcje uczniów i uczennic na narzucanie im sposobów ubierania się w szkole różnią się od reakcji na to samo wymaganie formułowane poza szkołą? Pierwsze z tych pytań ma charakter ogólny i opisowy, a drugie szczegółowy i wyjaśniający. Pytania o charakterze ogólnym służą ukierunkowaniu badacza w terenie, zwróceniu jego uwagi na pewne aspekty zagadnienia, bo niemożliwym jest zajmowanie się wszystkim na raz. Jednak taki początek zawsze organizuje uwagę badacza wokół zjawisk najbliższych ramom pojęciowym, które to zjawiska, dzięki swojemu kontekstowi, naprowadzają go na zmienne i pytania bardziej szczegółowe. Pierwsze z tych pytań dotyczy tylko autorytetu, ale drugie dotyczy już reakcji uczniów na wymagania nauczycieli, które są szczególnym przypadkiem manifestowania się autorytetu. Pytanie drugie pojawiło się, ponieważ w trakcie badania miało miejsce określone wydarzenie, stanowiące kontekst do zrozumienia samego autorytetu. Pierwsze pytanie jest też opisowe, a drugie wyjaśniające. Są to w zasadzie synonimy pytań o wartości zmiennych oraz o zależności pomiędzy zmiennymi. W przypadku zmiennych i badań jakościowych używa się jednak terminów pytania opisowe i wyjaśniające dla podkreślenia ich ciągłego wiązania z kontekstem, a więc czymś, czego nie można wyrazić w postaci wartości liczbowych. Pytanie drugie zostało sformułowane w nadziei na uzyskanie danych pozwalających wyjaśnić, czyli ukazać różnice jakościowe