2

98 Rozdział 2. Planowanie procesu badawczego

wniosek w odniesieniu do rzeczywistości szkolnej. Nasz badacz sformułował takie zdanie:

Uczniowie, którzy zgodzą się wziąć udział w konkursie o wysokim ryzyku poniesienia porażki i odniosą w nim sukces, uzyskają wyższe wyniki w teście poziomu aspiracji, niż uzyskali przed przystąpieniem do konkursu, i odwrotnie, uczniowie, którzy poniosą porażkę w tym konkursie, uzyskają niższe wyniki w teście poziomu aspiracji, niż uzyskali przed przystąpieniem do konkursu.

W tym zdaniu badacz dobrał do zmiennych nieobserwowalnych wskaźniki i tym samym po-zbawił twierdzenie pojęć nieobserwowalnych oraz sformułował warunki, w których twierdzenie może się zweryfikować w świecie empirycznym. Przyjrzyjmy się temu bliżej.

Pierwsza zmienna nieobserwowalna: różnica między siłą motywu osiągnięć i motywu unikania porażki. Jej wskaźnik: decyzja o udziale w konkursie niosącym wysokie ryzyko odniesienia porażki (wezmą w nim udział uczniowie, którzy bardziej pragną sukcesu, niż boją się porażki, a odmówią ci, którzy bardziej boją się porażki, niż dążą do sukcesu).

Druga zmienna nieobserwowalna: poziom aspiracji. Jej wskaźnik: wyniki w teście poziomu aspiracji wykonanym przed przystąpieniem do konkursu i po konkursie.

Warunki, w których twierdzenie może się zweryfikować w świecie empirycznym: przygotowanie konkursu o wysokim stopniu ryzyka poniesienia porażki, manipulacja sukcesem i porażką (w jednej grupie badanych zadania konkursu umożliwiają odniesienie sukcesu, w drugiej natomiast prowadzą do porażki).

Sformułowane powyżej przez naszego badacza stwierdzenie jest hipotezą. Z czego zostało wyprowadzone? Z twierdzenia teoretycznego.

Do czego się odnosi? Do rzeczywistej sytuacji, która pojawia się w świecie empirii. Co zawiera? Wskaźniki zmiennych nieobserwowalnych. Czemu służy? Zweryfikowaniu teorii. Odpowiedzi na te pytania pozwalają skonstruować definicję hipotezy. Hipoteza jest zdaniem wyprowadzonym z teorii, które odnosi się do warunków empirycznych pozwalających na zweryfikowanie teorii. Krzysztof Konarzewski podaje podobną definicję hipotezy: hipoteza to wniosek logiczny z teorii, który odnosi się do dającego się zaobserwować stanu rzeczy (2000, s. 43). Druga część tej definicji dotyczy właśnie wymogu zamieszczania w hipotezie informacji o wskaźnikach zmiennych. Gdyby tego nie robić, to hipoteza niczym nie różniłaby się od twierdzenia teoretycznego i byłaby zbędna.

Kiedy zatem formułujemy hipotezy? Tylko wtedy, gdy chcemy zweryfikować teorię lub jakieś twierdzenie w jej obrębie. Należy zatem ograniczyć budowanie hipotez do badań teoretycznych, w których dedukcyjnie wyprowadzamy konsekwencje twierdzeń ogólnych, czy inaczej, szukamy w świecie empirii konsekwencji twierdzenia teoretycznego. Badacz z naszego przykładu chciał sprawdzić przydatność teorii motywacji Atkinsona i Bircha do wyjaśniania zjawisk edukacyjnych. Posługiwanie się teorią bez uprzedniej weryfikacji bywa zawodne. Z przytoczonych twierdzeń wynika, że pewnej grupie uczniów lepiej zrobi porażka, jeśli chodzi o ich aspiracje edukacyjne niż sukces, a innej grupie odwrotnie. Nie można jednak, znając tylko te twierdzenia, nie przekonawszy się, że są prawdziwe, wyciągać z nich wniosków w odniesieniu do praktyki. Bo jeśli nie wiemy, jaki jest stosunek motywu osiągnięć do motywu unikania porażki u danego ucznia, to jednocześnie nie wiemy, jak mu pomóc podnieść aspiracje: czy stwarzając sytuację

Hipoteza jest zdaniem wyprowadzonym z teorii, które odnosi się do warunków empirycznych pozwalających na zweryfikowanie teorii.

Hipoteza:

1.    służy weryfikacji empirycznej twierdzeń teoretycznych,

2.    zawiera zmienne obserwowalne (wskaźniki zmiennych nieobserwowalnych),

3.    określa warunki, w których twierdzenie teoretyczne może zweryfikować się w świecie empirycznym,

4.    jest formułowana tylko w badaniach teoretycznych - weryfikacyjnych.

Dedukcja - logiczne rozumowanie polegające na wywodzeniu oczekiwań i hipotez z twierdzeń ogólnych. Schemat dedukcji pojawia się też wtedy, kiedy na podstawie teorii przewidujemy losyjej przedmiotu w świecie empirycznym.