3

100 Rozdział 2. Planowanie procesu badawczego

Hipoteza będzie sprawdzalna, gdy:

1. zawiera tylko zmienne obserwacyjne,

2. warunki empiryczne, do których się odnosi, są możliwe do spełnienia przez badacza,

3. wskaźniki zmiennych nieobserwowalnych są trafne,

4. zawiera informację o tym, co musi się stać, aby została sfalsyfikowana, czyli uznana za nieprawdziwą.

sukcesu, czy porażki. Dlatego właśnie część badań nad edukacją służy weryfikowaniu teorii. Jedynym narzędziem takiej weryfikacji jest hipoteza, która w dalszym przebiegu badania może być odrzucona lub przyjęta. Jakie jednak warunki należy spełnić, aby hipoteza w odróżnieniu od twierdzenia teoretycznego była bezpośrednio sprawdzalna. Po pierwsze, hipoteza nie może zawierać zmiennych nieobserwowalnych. Po drugie, warunki empiryczne, do których odnosi się hipoteza, muszą być realistyczne, możliwe do spełnienia. Wymóg ten dotyczy nie tylko przypadku, gdy wskaźniki umieszczamy w sytuacjach badawczych, ale także sytuacji, gdy wskaźniki są zawarte w testach. Możemy bowiem posługiwać się tylko takimi wynikami, co do których mamy pewność, że charakteryzują się wystarczającą trafnością teoretyczną. Gdyby tak nie było, to warunki, o których mowa (zawarte w teście), nawet jeśli byłyby realistyczne, nie byłyby ope-racjonalizacją teorii. A to oznaczałoby, że nasza hipoteza, skądinąd nawet poprawna, nie weryfikuje tej teorii, do której weryfikacji była powołana. Jeśli sformułujemy taką hipotezę: nauczyciele, którzy osiągnęli wysokie wyniki w teście poczucia skuteczności (TPS), częściej niż pozostali badani uzyskają niskie wyniki w teście wypalenia zawodowego, to będzie ona sprawdzalna, gdy wykażemy, że oba testy mierzą te zmienne, które mają mierzyć, czyli, że posiadają właściwą trafność teoretyczną. Omawiany przypadek jest potencjalną pułapką. O ile wskaźniki umieszczane w sytuacjach badawczych same się weryfikują w badaniu, o tyle wskaźniki umieszczone w testach nietrafnych teoretycznie mogą dawać wyniki pozornie świadczące o prawdziwości hipotezy. Dlatego - po trzecie formułując hipotezy, musimy mieć materiał dokumentujący trafność zawartych w nich procedur pomiarowych.

Po czwarte, hipoteza będzie sprawdzalna, gdy będzie zawierać informację o tym, jaki wynik pozwoli ją uznać za nieprawdziwą. Oto hipoteza: grupa rówieśnicza wpływa na kształtowanie się postaw młodzieży wobec dorosłych. Pomijam oczywiste spostrzeżenie, że nie jest to dobra hipoteza, bo zawiera pojęcia nieobserwowalne itd. Jest ona jednak przede wszystkim niesprawdzalna, ponieważ trudno sobie wyobrazić wynik, który pozwoliłby stwierdzić, że tak nie jest.

Zajmując się hipotezami, trzeba zadać jeszcze jedno pytanie. Co oznacza fakt, że hipoteza okazała się fałszywa, a co, że okazała się prawdziwa? Jeśli hipoteza zostaje odrzucona jako fałszywa, to twierdzenie może być fałszywe, fałszywe mogą być warunki opisane w hipotezie, a twierdzenie prawdziwe, albo jedno i drugie może być fałszywe. Jeśli chcemy się o tym przekonać, musimy inaczej sformułować hipotezę i powtórzyć badania. Jedno jest pewne: wynik niepotwierdzający hipotezy nakazuje ostrożność w interpretacji teorii lub wyprowadzaniu z niej wniosków. Jeśli hipoteza zostaje przyjęta.jako prawdziwa, to nie uzyskujemy 100% prawdopodobieństwa, że twierdzenie jest prawdziwe. Może się bowiem okazać (i często się tak okazuje), że inne badania hipotezy nie potwierdzają. Prawdopodobieństwo prawdziwości twierdzenia rośnie, gdy w odmiennych warunkach, w różnych badaniach, analogiczna hipoteza do naszej ponownie się potwierdza. Jednak ostatecznie przyjęcie hipotezy jako prawdziwej znacznie uprawdopodobnia prawdziwość twierdzenia, z którego została ona wyprowadzona.

Spróbujmy powiązać dotychczas omówione czynności badacza. W twierdzeniach teoretycznych zapisane są zmienne nieobserwowalne. Aby dokonać ich pomiaru, musimy dobrać i zweryfikować wskaźniki, planując też poziom pomiaru zmiennej. Hipoteza łączy więc teorię z empirią,

Gdy hipoteza ulega falsyfikacji w trakcie badań empirycznych, to:

1. przesłanki, na których została zbudowana okazały się fałszywe czy niemożliwe do zrealizowania,

2. twierdzenie, które weryfikuje okazało się fałszywe,

3. twierdzenie i przesłanki okazały się fałszywe.

Gdy hipoteza zostaje uznana za prawdziwą, rośnie prawdopodobieństwo, że twierdzenie jest prawdziwe, a przynajmniej pojawia się pewność, że w warunkach stworzonych w tym badaniu okazało się prawdziwe. Nie ma natomiast pewności, że twierdzenie jest prawdziwe w odniesieniu do wszystkich prób empirycznych, póki nie zostanie im poddane. Jest tak, ponieważ o prawdziwości twierdzenia możemy orzekać jedynie ze względu na fakty, do których hipoteza została dobrana.