4

102 Rozdział 2. Planowanie procesu badawczego

ponieważ formułując hipotezę, dokonujemy jednocześnie operacjonalizacji. Pisząc podręcznik, nie można niestety uniknąć formalizowania rzeczywistości, ujmowania jej w etapy, modele. Z kolejności poszczególnych paragrafów tego rozdziału wynika, że hipotezy formułuje się po dobraniu i zweryfikowaniu wskaźników. Nie jest jednak tak, że badacz, dobierając wskaźniki, nie myśli jeszcze

0    hipotezie. Oczywiście, że myśli i to od samego początku, od chwili gdy podjął decyzję o przeprowadzeniu badań. Tak więc definiując zmienne (konceptualizacja), budując i weryfikując wskaźniki (operacjonalizacja), ma już „w głowie” hipotezę. Nie formułuje jej jednak, dopóki nie przełoży zmiennych nieobserwowalnych na wskaźniki

1    nie określi warunków empirycznej weryfikacji hipotezy. Co więcej, określając te warunki, postępuje tak, aby maksymalizować sprawdzalność hipotezy. Zatem te wszystkie czynności mieszają się, przeplatają, aby ostatecznie doprowadzić do sformułowania hipotezy.

Jak pisałem wcześniej, hipotezy formułujemy tylko w ramach badań weryfikujących teorie. Co zatem formułujemy w innych badaniach? Przecież, aby jutro badacz mógł weryfikować teorię, wczoraj lub najpóźniej dzisiaj, inny badacz musiał ją zbudować. Co zatem robimy, gdy prowadzimy tzw. badania eksploracyjne, czyli prowadzące do budowania teorii? Na pewno nie formułujemy hipotezy, bo nie mamy z czego jej wyprowadzić. Są zapewne jakieś szczątkowe, wyjściowe dane teoretyczne, ale nie na tyle dopracowane, abyśmy mogli traktować je jak twierdzenia naukowe. Taka sytuacja oznacza, że czegoś nie wiemy, w odróżnieniu od sytuacji, gdy coś wiemy, ale tego nie zweryfikowaliśmy (znamy twierdzenie i budujemy hipotezę, aby je odnieść do empirii). Kiedy czegoś nie wiemy, to stawiamy pytania. Dokonajmy analizy przykładu. Badacz interesuje się problematyką

4 Pytania badawcze dotyczące zmiennych i badań ilościowych

Badania eksploracyjne (pisałem o nich w rozdziale I) są to badania prowadzące do budowania teorii. Zgodnie z przyjętą definicją hipotezy nie możemy jej formułować, gdy nie ma twierdzenia teoretycznego.

agresywności uczniów w klasach gimnazjalnych. Interesuje się - oznacza m.in., że czyta dostępną literaturę naukową na ten temat. Z jakich obszarów potrzebuje wiedzy? Musi czytać o agresywności, o jej przyczynach, przejawach, konsekwencjach dla agresora, ofiary i ich środowiska. Musi przeglądać badania na ten temat, ale także znać teorie dotyczące agresywności. Ponieważ interesuje go agresywność w szkole, musi znać badania i teorie dotyczące funkcjonowania szkoły: jej organizacji, uczniów, środowisk rówieśniczych, nauczycieli, jawnego i ukrytego programu. Konieczna jest też znajomość reguł rozwoju moralnego uczniów w klasach gimnazjalnych, ponieważ agresywność to zachowanie wymierzone przeciwko innemu człowiekowi, które narusza jego dobra osobiste. Kiedy badacz przeczyta dawną i aktualną literaturę, spostrzeże, że nie istnieje jedna teoria wyjaśniająca te wszystkie zagadnienia, a jedynie teorie dotyczące szczątkowych zagadnień, i teorie te nie zbudują spójnego obrazu interesującego go problemu. Taki badacz jest w trudnej sytuacji, stoi przed ogromem pytań i lepiej będzie dla niego, jeśli od razu ograniczy ten bezmiar wiedzy i niewiedzy do wąskiego wycinka. Wtedy znajdzie jakieś teorie, które wprawdzie nie pozwolą na wyprowadzenie hipotezy, ale przynajmniej dostarczą przesłanek do zdobywania informacji naukowych. Jeśli posłucha tej rady, to na przykład zauważy, że jedna z teorii organizacji społecznych podsuwa interesujący pomysł. Wynika z niej bowiem, że zachowanie ludzi w organizacji jest zależne od typu jej kultury. Przez kulturę organizacji rozumie się przeważające w danej organizacji wzorce postępowania, interakcji międzyludzkich, norm, wartości i postaw (Sathe, 1983). Od tego, jakie wzorce dominują w organizacji (szkole), zależy zachowanie się ludzi (uczniów), więc także np. częstość zachowań agresywnych. Co badacz wie?

Oto przykład analizy prowadzącej do wyznaczenia obszarów wiedzy, którą trzeba studiować, przed sformułowaniem pytania badawczego.

Oznacza to potrzebę wykonania kwerendy bibliotecznej, w której należy uwzględniać przede wszystkim czasopisma specjalistyczne, zawierające najnowsze wyniki badań i omówienia najnowszych teorii.

Mowa o teorii Vijay Sathe, która jest teorią ekonomiczną, jednak ma zastosowanie do wszystkich typów organizacji, ponieważ dokonuje ich analizy ze względu na zasoby ludzkie i stosunki społeczne.