5

104 Rozdział 2. Planowanie procesu badawczego

Wie, że wzorce postępowania, norm, wartości i postaw dominujące w szkole mogą mieć związek z agresywnością uczniów. Czego nie wie? Nie wie, jakie wzorce zwiększają agresywność, a jakie ją osłabiają. Analizując własne doświadczenie badawcze zebrane podczas częstych pobytów w szkole, badacz zauważa, że szkoły podstawowe różnią się kulturą organizacji od liceów. A gimnazja funkcjonują albo w zespole ze szkołą podstawową, albo w zespole z liceum. W kulturze organizacji szkół podstawowych dominują wzorce osiągnięć sportowych, rozwoju fizycznego itd. W liceach dominują wzorce osiągnięć naukowych, rozwoju intelektualnego i moralnego. Zbierając te wszystkie dane, nasz badacz może sformułować takie pytanie badawcze: Jakie są różnice w częstości zachowań agresywnych uczniów gimnazjów funkcjonujących w zespole ze szkołą podstawową i gimnazjów funkcjonujących w zespole z liceum? Pytanie sformułowane przez badacza może mieć też charakter bardziej szczegółowy. Może bowiem dotyczyć różnic w agresywności uczniów gimnazjów ze względu na konkretne parametry kultury organizacyjnej szkoły. Aby je jednak sformułować, należy wcześniej dokonać operacjonalizacji takich zmiennych nieobserwowalnych, jak: wzorce postępowania w szkole, normy, wartości i postawy. Takie zastrzeżenie jest konieczne, ponieważ pytania badawcze, tak jak i hipotezy nie powinny zawierać pojęć nieobserwowalnych. Wracając do naszego pytania (pochyły druk) - nazywa się ono pytaniem dopełnienia. Zaczyna się od partykuły pytajnej „jakie” i zawiera nazwy zmiennych obserwowalnych, których pomiaru musimy dokonać. Pytania dopełnienia formułuje się wtedy, gdy odpowiedź na nie uzupełni istniejącą wiedzę o nowe informacje.

Inaczej sprawa wygląda w kolejnym przykładzie. Dawniej teoretycy dopuszczali odmienne

Pytanie badawcze jest to zdanie rozpoczynające się od partykuły pytajnej, które zawiera zmienne obserwowal-ne oraz algorytm poszukiwania^od-powiedzi.

Pytania badawcze nie zawierają zmiennych nieobserwowalnych.

Pytanie dopełnienia jest zdaniem rozpoczynającym się od partykuły jak, ile, czym, dlaczego itd., które formułuje się w celu uzupełnienia brakującej wiedzy. Formułując to pytanie, wiemy, że np. związek między zmiennymi zachodzi, lecz nie wiemy, na czym polega.

\

interpretacje dotyczące związku między nagradzaniem i karaniem a zachowaniem agresywnym. W takiej sytuacji badacze mieliby uzasadnienie dla zaplanowania badań podporządkowanych następującemu pytaniu badawczemu: Czy uczniowie, którzy zostali ukarani za zachowanie agresywne, a nie nagrodzeni za zachowanie alternatywne, różnią się pod względem częstości zachowań agresywnych od uczniów, którzy zostali ukarani za zachowanie agresywne i nagrodzeni za zachowanie alternatywne? Jest to pytanie rozstrzygnięcia, rozpoczynające się od partykuły „czy” i zawiera nazwy zmiennych obserwowalnych, których pomiaru musimy dokonać. Pytanie to różni się od poprzedniego tylko rodzajem partykuły. Wymusza ona odpowiedź „tak” lub „nie”, czemu zawdzięcza swoją nazwę. Takie pytania formułuje się wtedy, gdy przesłanki teoretyczne są niejednoznaczne i dopuszczają konkurencyjne interpretacje interesującego nas zjawiska. Podany przykład odnosi się do przeszłości, dziś już bowiem wiadomo, że skuteczna jest tylko taka kara, po której wychowawca wywołuje zachowanie pożądane i nagradza je. Ale do tego twierdzenia badacze doszli, stawiając pytania podobne do powyższego.

Formułowanie pytań badawczych prowadzi do pozyskiwania wiedzy, którą można traktować jako niezweryfikowaną. Jest to postępowanie indukcyjne, prowadzące krok po kroku do budowania teorii, twierdzeń, które nadal podlegają falsyfikacji. Ma ona już jednak charakter dedukcyjny, polega - jak wcześniej pokazano - na sprawdzaniu hipotez. Można zatem powiedzieć, że formułowanie pytań badawczych pozwala gromadzić informacje naukowe, natomiast weryfikacja ich prawdziwości nie obywa się bez formułowania hipotez.

Dotychczas skupiliśmy uwagę na pytaniach i hipotezach badawczych w odniesieniu do badań teoretycznych. Stało się tak, ponieważ hipotezy

Pytanie rozstrzygnięcia to zdanie rozpoczynające się partykuły „czy", które formułuje się w celu rozstrzygnięcia kontrowersji teoretycznych lub praktycznych i/lub w celu zdobycia elementarnych informacji o badanych zmiennych.

Jest to przykład badania eksploracyjnego. Ten wynik w postaci twierdzenia teoretycznego byl przedmiotem wielu prób empirycznych polegających na weryfikacji wyprowadzonych z niego hipotez. Najpierw jednak było pytanie badawcze.

Indukcja - logiczne rozumowanie polegające na formułowaniu twierdzeń ogólnych drogą szczegółowych obserwacji.