8 (930)

pomocy. Zbyt duża pomoc może też być powodem zmniejszenia poczucia kompetencji do samodzielnego radzenia sobie z problemami. Na schemacie widać także inne ważne zależności, jakie ujawniają się w mechanizmach korzystania ze wsparcia. Wśród cech podmiotu można wyróżnić sprzyjające funkcjonowaniu wsparcia i utrudniające je. Należą tu głównie te zasoby osobowościowe, które wchodzą w interakcję z procesami wsparcia; są to przede wszystkim: poczucie tożsamości, autonomii i poziom samooceny wraz z przekonaniami o różnych formach kontroli. Osoby zewnątrzsterowne potrzebują więcej wsparcia społecznego i jednocześnie słabiej go wykorzystują. Natomiast osoby autonomiczne (wewnątrzsterowne) oczekują mniej wsparcia i wykorzystują w sposób niemal doskonały nawet bardzo niewielkie wsparcie. Osoby, które mają poczucie zagrożenia własnej autonomii, które oceniają otoczenie jako „pomocne”, ale też ubezwłasnowalniające, unikają wsparcia. Bywa też, że ludzie nie posiadają kompetencji społecznych do poszukiwania wsparcia oraz współtworzenia sieci społecznych i nie są w stanie zaktualizować wsparcia potencjalnie istniejącego.

Hipotezy wyjaśniające działanie wsparcia społecznego

Liczna grupa prac przedstawia teoretyczne koncepcje funkcjonowania wsparcia; najbardziej rozpowszechnione są wśród nich badania, które wiążą się z hipotezami efektu głównego i działania buforowego (Cobb 1976, Cohen 1985, Cohen, Wills 1985; Cohen, Gottlieb, Underwood 2000; Heller, Swindle 1983; House 1981; Payne, Jones 1987; Schwarzer 1985; Turner 1983).

Działanie wsparcia społecznego wyjaśniano między innymi tzw. efektem głównym lub bezpośrednim (por. Cieślak 2000; Sęk 2001). Efekt ten nazywa się także mechanizmem prostym, który występuje pod dwoma postaciami (A) efekt bezpośredniego wpływu na stresory i wydarzenia i (B) efekt bezpośredniego wpływu na poziom zdrowia. (Hipotezy dotyczące działania wsparcia przedstawiono na rys. 2.).

Najwięcej badań na temat efektów bezpośrednich dotyczyło prozdrowotnej funkcji wsparcia. W tym podejściu twierdzi się, że wsparcie pełni rolę korzystną dla zdrowia i dobrostanu, gdyż niezależnie od stresu daje człowiekowi poczucie przynależności, które działa ogólnie wzmacniająco. Osoby otoczone wsparciem są więc zdrowsze od tych, które wsparcia nie mają. Komfort doświadczany dzięki relacjom wsparcia sprawia, że jednostka ma znacznie silniejsze poczucie dobrostanu. Działają tu też prawa afiliacji i facylitacji, o których już pisaliśmy wyżej. Jak się okazało w badaniach nad bezpośrednimi związkami wsparcia i zdrowia, najbardziej trafne są przewidywania odnośnie tego, że brak wsparcia (samotność) sprzyja niekorzystnym stanom zdrowia i jest także związany z ryzykiem śmierci (por. Knoll, Schwarzer w tym tomie). Badania nad efektem prostym w relacji wsparcie społeczne-zdrowie zdawały się zakładać, że wsparcie zawsze jest dla człowieka korzystne. Tę globalną tezę wielokrotnie podważano, wskazując na szereg zmiennych, które w badaniach należałoby kontrolować, by móc jednoznacznie określić, czy istnieje bezpośredni związek pomiędzy wsparciem społecznym a zdrowiem, czy raczej jest on moderowany lub mediowany przez inne zmienne (Lakey, Cohen 2000). Nie można np. badać związku pomiędzy wsparciem społecznym i zdrowiem bez kontrolowania innych czynników mogących wpływać na stan zdrowia (np. poziom spostrzeganego stresu).

Drugi typ bezpośredniego efektu (patrz strzałka A na rys. 2.) polega na tym, że ludzie posiadający oparcie w innych osobach, otoczeni wspierającym środowiskiem, są w znacznie mniejszym stopniu narażeni na stresowe wydarzenia lub spostrzegają niższy poziom stresu. Mamy tutaj do czynienia de facto z dwoma możliwymi mechanizmami: wsparcie spo-

Rys. 2. Funkcje wsparcia społecznego - hipotezy wyjaśniające działanie wsparcia społecznego

A - efekt bezpośredni - zapobieganie stresorom, wydarzeniom

B - efekt bezpośredni - wpływ na zdrowie i różne elementy dobrostanu

C - efekt pośredni - działanie mechanizmów buforowych osłabiające negatywne skutki stresu

25