94

21 Henryk Kasza

346 domów. 4 zakłady. 70 ha pól uprawnych. 3 km dróg. 20,5 km linii energetycznych, zatonęły 22 łodzie i statki. W katastrofie straciło życie 24 ludzi. Uzupełniając, opisany przebieg wypadków poprzedził ulewny deszcz (Wang i in. 2004).

Dla zapobieżenia skutkom abrazji stosuje się różnego rodzaju umocnienia brzegu, jak np. stosowanie betonowych płyt czy też narzutów kamiennych. Na łagodnie pochylonych brzegach, w mniejszym stopniu narażonych na abrazję, znajduje zastosowanie zabudowa biologiczna (patrz rozdz. 5.6).

Przeobrażenia brzegów zbiorników zaporowych przy małych spadkach zalewanego lądu (2-3°) mają charakter akumulacyjny, tzn. krawędź brzegu wcina się w zbiornik. W przypadku brzegów piaszczystych o niedużym spadku powstają mielizny (Głodek 1985).

Dodatkowo, w sprzyjających warunkach, proces niszczenia brzegu mogą przyśpieszać zjawiska podobne do sufozji - w wyniku nasiąkania gruntu, szczególnie lessowego lub zbudowanego z gliny lessowej, zmieniają się jego właściwości fizyczne, zmniejsza objętość, co w konsekwencji prowadzi do powstawania szczelin i zapadlisk. Zachodzące procesy ułatwiają zruszenie brzegu i jego cofanie się (Dawydow i in. 1979).

Pewną rolę, aczkolwiek minimalną, w zwiększaniu puli materiału powodującego wypłycanie zbiorników zaporowych może odgrywać troposfera. Wraz z suchą depozycją oraz poprzez wypłukiwanie z atmosfery mogą dostawać się na powierzchnię zbiornika pyły. Taki fakt może mieć jakieś znaczenie dla zbiorników położonych w obszarze silnego uprzemysłowienia. Jak podają Jaguś i Rzętała (2003), zbiornik Kozłowa Góra, będąc położonym na północnych obrzeżach konurbacji katowickiej i Górnośląskiego Okręgu Węglowego, był narażony w latach 70-tych XX wieku na opad pyłów na poziomie kilkuset ton na km², a pod koniec lat 90-tych w wysokości kilkadziesiąt ton na km². To źródło materii biorącej udział w zamulaniu zbiornika w Kozłowej Górze tworzyło „niewielki odsetek” ogólnej kubatury osadów dennych.

Nagromadzone w zbiornikach zaporowych osady denne mogą stać się źródłem wewnętrznego zasilania w nutrienty. mogą też wnosić zanieczyszczenia.

3.1.3. Zmiana jakości wody

Gromadzenie wody w zbiornikach zaporowych wywołuje określone zmiany fizyczne (np. wytrącenie do osadów), chemiczne (np. zmianę stopnia utlenienia i niejednokrotnie związaną z tym rozpuszczalność, tworzenie różnych związków chemicznych) i biologiczne (np. akumulację w organizmach zbiornikowych, rozkład przez mikroorganizmy) substancji obecnych w wodzie, a w konsekwencji zmiany jej jakości. Skład chemiczny retencjonowanej wody może nieraz dość znacznie odbiegać od składu wody występującego w dopływach zasilających zbiornik. Zmiany jakości wody wywołane spiętrzeniem są różnokieninkowe.

W następstwie spiętrzenia dochodzi na ogół do sedymentacji mineralnych i organicznych cząstek obecnych w wodzie. Efektem tego procesu jest mniejsza ilość cząstek zawiesinowych, co powoduje, że w zbiorniku maleje mętność, a wzrasta przezroczystość wody. Redukcja ilości zawiesiny jest oznaką poprawy jakości wody (zawiesina jest jednym z parametrów uwzględnianych przy ocenie walorów wody). Zmniejszenie mętności wywołuje

jednak pewne niekorzystne skutki z punktu widzenia czystości wody. gdyż zwiększa głębokość zasięgu światła niezbędnego do rozwoju fitoplanktonu W niektórych jednak przypadkach erozja brzegów zbiornika może prowadzić do zwiększenia mętności wody.

W wyniku sedymentacji cząstek znaczna część pierwiastków eutrofizujących, związanych z zawiesiną pochodzenia a! loch ton icznego i autochtonicznego, trafia bezpośrednio do osadów dennych. Wprawdzie część wytrąconych nutrientów powraca z osadów do wody zalegającej nad nimi, ale na ogół więcej ich zostaje zatrzymanych w „dnie", niż przywróconych do obiegu biologicznego, w wyniku czego woda zbiornikowa staje się mniej zasobna w składniki pokarmowe.

Wielkość redukcji (akumulacji) fosforu i azotu, wyliczona na podstawie ładunku docierającego rocznie do niektórych polskich zbiorników zawiera tabela 3.4. Warto zwrócić uwagę, że silnie przepływowy Zbiornik Myczkowiecki akumuluje w niewielkim stopniu wnoszone substancje biogenne lub wręcz ich nie zatrzymuje - krótki czas retencji wody sprawia, że substancje zawiesinowe nie zdążą się osadzić.

Tabela 3.4. Redukcja fosforu i azotu w niektórych zbiornikach zaporowych (% w ciągu rokuj

Zbiornik	L____P*a_		Nuit.		Źródło danych
	średnio	zakres	średnio	zakres
Zegrze	29,6		22,4	11,3-36,1	Kajak 1990
Sulejów	35.3	18,2-53,5	20,4	17.0-26.6	Galicka 1990. Galicka i in. 1994
Goczałkowice	22,1		33,7		Kasza 1993
Solina	33		26.8		Płużański i in. 1990
Myczkowce	-4.5		3.3		Płużański i »n. 1990
Dobczyce		25-82'*		25-75*	Mazurkiew icz-Boroń 2000b
Włocławek	25^<>	11-23	9.0*	-2-10	Giziński. Falkowska 2003
Pławniowicc		-10,7-12		29.4-32,7	Kostecki 2003
Dzaerżno Duże	22*		28*		Kostecki 2003
Jczi orsko		11.7-26.3*		8.1-18.8*	Galicka i in. 2007

* dotyczy mineralnego P; * dotyczy N-NIU. N-NO? maksymalnie 17% — brak retencji azotamm jest zjawiskiem powtarzającym się. ^,T2ytkowicz i in 1990;* dla 1998 r ; "dUlai 2002 - 2004

Procent retencji fosforu i azotu w zbiornikach zaporowych nie jest wielkością stalą i w poszczególnych latach może się znacznie różnić. Duży wpływ na stopień redukcji składników pokarmowych mają zdarzenia meteorologiczne w zlewni i reżim dopływu. W latach mokrych, gdy częstotliwość wymiany wody w zbiorniku jest większa, na ogół retencja jest mniejsza.

Zbiorniki zaporowe są uważane za dobrą pułapkę dla fosforu, gdyż mogą wychwytywać znaczące jego ilości, dopływające zasilającą rzeką. Nieco mniej istotną rolę choć nie zawsze - pełnią przy zatrzymywaniu azotu. Na przykład w zbiorniku Chaflrcy (Australia) retencja fosforu kształtowała się pomiędzy 16-98% (Sherman za Friedl i WGestem 2002). W zbiornikach silnie zanieczyszczonych może okresowo dochodzić do przewagi dopływu fosforu z osadów nad jego sedymentacją (Scharf 1999, Kostecki 2003). Azot w zbiornikach może także ulegać redukcji (nawet do 89%), ale może również być