9 (418)

393

O nieważności „tego, jak było naprawdę‘

ludzkiej upostaciowaną np. w bohaterach powieści gotyckiej, w osobie Cardillaca z powieści Hoffmanna Pani Scudery, w Dorianie Grayu z powieści Wilde'a czy w dwoistym istnieniu dr Jekylla i mr Hyde'a z utworu Stevensona ¹.

Abstrahując od tych analogii i tradycji, wróćmy jeszcze do relatywizacji zdarzeń opowieści Gombrowicza, relatywizacji, dla której układem sterującym jest forma, rozumiana bądź to jako ogólny warunek konstytucji z pewnego „materiału” określonych zdarzeń i ról ludzkich, bądź to jako konkretna, socjologiczna, interakcyjna sytuacja, w którą w sposób nieunikniony wpisuje się ów „materiał", aby nabrać charakteru jakiegoś możliwego do identyfikacji bytu społecznego. Niezależnie od tego, w jakim kierunku rozumienia „formy” przesunie się nasza interpretacja, ^Zbrodnia... Gombrowicza wydaje się historią niesamowitego triumfu formy nad czystą faktycznością. Tkwi w'*tym niewątpliwie jakiś moment komizmu, a ponieważ sama tematyka opowieści nie prowadzi ani w kierunku zjawisk komicznych, ani w kierunku doznania fenomenu zwanego humorem, warto ów komizm Zbrodni... nieco bliżej rozpatrzeć. Wydaje się, że — wbrew ewentualnym domniemaniom — nie znajdujemy się tu dokładnie na terenie określanym często terminem „czarnego humoru", gdy rozumie się przez to zjawisko potraktowanie tematu przeznaczonego dla różnych form satyrycznych czy dla dyskursywnie wypowiedzianego protestu, w sposób zaskakujący: bez oburzenia, a z zastosowaniem (jak to czynili Wolter i Swift) ² okrutnego na pozór śmiechu, którego przedmiotem stają się zjawiska straszne i odrażające. Nie o taki jednak w zasadzie śmiech chodzi w opowieści Gombrowicza. Odbiorca Zbrodni... bowiem nie może potraktować jako przedmiot komicznym ponurego zjawiska przedstawionego w opowieści w sposób mimetycz-ny, jako „rzeczywiste", tj. niespodziewanej śmierci ojca rodziny i właściciela dworu. Komiczne natomiast jest mechaniczne, podległe automatyzmowi podporządkowanie się sędziego oraz syna denata formom podsuwanym przez kształtującą się interakcję: wzięcie na siebie ról sprawnego i „skutecznego" w swych poczynaniach detektywa oraz gładko przystającego do skonwencjonalizowanej sytuacji — ojcobójcy ³.

1

   Poi. szereg rozważań zawartych w książce M. Janion, Romantyzm, rewolucja, marksizm, w: Colloquia gdańskie, Gdańsk 1972.

2

   Zob. R. Scholes, Fabuiatorzy, tłum. I. Sieradzki, „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 4.

3

   Trzeba oczywiście odróżnić ten typ komizmu od znanych np. literaturze staropolskiej form „komizmu wmówienia” występujących w żartach relacjonowanych w Dworzaninie polskim Ł. Górnickiego lub w komedii Z chłopa król Baryki.