9 (424)

38 ROMAN JAKOBSON

W wierszu iloczasowym sylaby długie i krótkie są sobie przeciwstawione jako bardziej i mniej wydatne. Nosicielami tego kontrastu są zwykle szczyty zgłosek, fonematycznie długie lub krótkie. Jednakże w systemach metrycznych, jak starogrecki i arabski, które zrównują długość z pozycji i długość z natury, minimalne sylaby składające się z fonemu spółgłoskowego (realnego lub zerowego, czyli spiritus lenis) i samogłoski jednomorowej są przeciwstawiane sylabom z' nadwartością (tzn. z drugą morą lub spółgłoską zamykającą), jako sylaby iloczasowe prostsze i mniej wydatne — sylabom bardziej złożonym i wydatniejszym.

Otwarte pozostaje zagadnienie, czy prócz wiersza akcentowego i iloczasowego istnieje jeszcze inny gatunek wiersza, mianowicie czy istnieje w tzw. językach „polifonicznych”, używających różnorodnych intonacji zgłoskowych dla zróżnicowania znaczeń wyrazowych — wiersz „tonematyczny", oparty na następstwie różnorodnych intonacji zgłoskowych. Tak np. w klasycznej poezji chińskiej sylaby z modulacjami (po chińsku tsi — „skośne tony”) przeciwstawia się sylabom nie modulowanym (p’ing —• „równym tonom”), ale u podstaw tego przeciwstawienia leży najprawdopodobniej zasada iloczasowa, jak to już zauważył Poliwanow^1S, a później na nowo zdefiniował Wang Li w swej fundamentalnej pracy Wersyfikacja chińska^łT, z którą zapoznał mnie łaskawie profesor Janusz Chmielewski. Według przekonywających rozważań językoznawcy pekińskiego, w chińskiej tradycji metrycznej „równe” tony są przeciwstawione „skośnym” jako długie szczyty tonowe zgłosek szczytom krótkim, tak że wiersz bazuje właściwie na przeciwstawieniu długości i krótkości.

Specjalista w zakresie językoznawstwa i metryki afrykańskiej, profesor uniwersytetu w Kolumbii Joseph Greenberg, zwrócił mi uwagę na inną odmianę wersyfikacji tonematycznej, mianowicie na wiersz zagadek w języku efik, oparty na przeciwstawieniu tonów wysokich i niskich. W przykładzie cytowanym przez zbie- ^{1 2} racza ustnej poezji efik, Simmonsa^{3 4}, pytanie i rozwiązanie zagadki składa się z dwu 8-zgłoskowców o jednakowym rozkładzie sylab w(ysokotonowych) i n(iskotonowych), prócz tego w każdym półwierszu ostatnie trzy spośród czterech sylab reprezentują jednakowy schemat tonematyczny: nwwn/wwwn//nwwn/ w w w n//. O ile wersyfikacja chińska okazuje się swoistą odmianą wiersza iloczasowego, to strukturę wiersza zagadek efik łączy ze zwykłym wierszem akcentowym leżący u podstaw tych zagadek tzw. „tonizm”, tj. przeciwstawienie sylab na zasadzie ich względnej wydatności (wysokości albo siły) tonu głosowego. Tak więc wiersz miarowy może być zbudowany tylko w oparciu o przeciwstawienie zgłoskowych wierzchołków i spadków (syla-bizm), względny poziom wierzchołków (tonizm) albo wreszcie względne trwanie szczytów zgłoskowych lub całych zgłosek (ilo-czas).

W podręcznikach literatury spotykamy się czasem z przesądnym przeciwstawieniem sylabizmu, stanowiącego rzekomo czysto mechaniczny rachunek sylab, żywej pulsacji wiersza akcentowanego. Rozpatrując jednak miary dwusylabowe w wersyfikacji ściśle sylabicznej, będącej równocześnie akcentową (tj. miary syla-botonicznej), znajdujemy dwa jednorodne faliste następstwa wierzchołków i spadków. Z tych dwu falistych krzywych — krzywa sylabiczna zawiera na górze fonemy nuklearne, u dołu zaś zwykłe fonemy marginalne. Zasadniczo krzywa akcentowa, nadbudowana nad sylabiczną, alternuje sylaby akcentowane i nie akcentowane — pierwsze na wierzchołkach, drugie na spadkach.

Za przykład mogą posłużyć rosyjskie dwusylabowe miary wierszowe, które w ostatnim pięćdziesięcioleciu poddane zostały gruntownym badaniom⁴. Struktura wiersza może być najbardziej adekwatnie opisana i zinterpretowana w terminach „prawdopodobieństw łańcuchowych”. Oprócz obowiązującego przedziału mię-dzywyrazowego pomiędzy wersami, który stanowi inwariant we wszystkich miarach rosyjskich, w klasycznym systemie rosyjskiego

1

   E. IIojinBaHOB, O MerpunecKOM xapanrepe KurańcKozo cruxo-CAOPtceHitsi, „HoKnaąbi PoccnwcKofi AKaąeMnn Haya”, Cepna B 1924, s. 156—158.

2

   Wang Li, Han-yii shih-lii-hsueh. Szanghaj 1958.

3

   D. C. Simmons, Specimens of Efik Folklore, „Folk-Lore” 1955, s. 417—424 [efik — język plemion murzyńskich w południowo-wschodniej Nigerii],

4

   Por. zwłaszcza K. Taranowski, Ruski dvodelni ritmoui. Belgrad 1953.