ashmore4

238 Rozumienie przeszłości

gdy konsekwentne zmiany stylistyczne w tych tradycjach można dostrzec dopiero po około miliona lat rozwoju.

Innym źródłem zmian w kulturze jest odrodzenie kulturowe (renesans) tych elementów, które wcześniej zostały zarzucone (zob. ryc. 9.2). Do odrodzenia się starych form może doprowadzić działanie wielu różnych bodźców, w tym przypadkowe odkrycie i zaakceptowanie starych stylów, ponowne pojawienie się określonych potrzeb lub powielenie pieczołowicie przechowywanego dziedzictwa. Jeden z modeli wiąże zjawisko odrodzenia kulturowego z koniecznością reakcji na sytuację stresową. Niektóre rodzaje stresu wywołują odpowiedź w dziedzinie technologii — na przykład mieszkańcy miasta budują mury obronne jako zabezpieczenie na wypadek oblężenia. W innych wypadkach społeczeństwa radzą sobie ze stresem środkami społecznymi lub ideologicznymi. Antropolog kulturowy An-thony R C. Wallace opracował model, który gwałtowną i radykalną zmianę kulturową wyjaśnia reakcją na stres. Model odrodzenia kulturowego odnosi się do sytuacji, w której członkowie społeczeństwa są świadkami załamywania się swej kultury; nie jest ona w stanie zapewnić im odpowiedniego poziomu życia. Według Wallacea pojawia się wtedy przywódca, który odnawia stare symbole związane z wcześniejszym okresem dobrobytu, niszczy tych, którzy kojarzeni są z sytuacją stresową, inspiruje pozytywną identyfikację jednostek ze społeczeństwem i obiecuje przywrócić prosperity, jeżeli ludzie będą przestrzegać nowych, ustanowionych przez niego reguł.

Zewnętrzne modele kulturowe opisują zmianę będącą skutkiem wprowadzenia nowych zwyczajów z zewnątrz, spoza danego społeczeństwa (ryc. 9.3). Kiedy zwyczaj, np. taki, który wynika z zaakceptowania wynalazku, przyjął się w danym społeczeństwie, opinia o jego użyteczności lub prestiżu z nim związanym może roznieść się daleko poza miejsce, gdzie powstał. Rozprzes: t zenianie się nowych idei i obiektów jest procesem złożonym. Historycy i etnografowie udokumentowali wiele modeli tego zjawiska; są one często wykorzystywane w interpretacji kulturowo—historycznej. Dotyczą one rozprzestrzenia się (dyfuzji) idei i obiektów materialnych drogą wymiany lub handlu oraz ruchów populacji ludzkich poprzez migracje lub podboje.

Do dyfuzji dochodzi w różnych sytuacjach: każdy kontakt między osobami pochodzącymi z różnych społeczeństw może zaowocować przeniesieniem nowych idei z jednej kultury do drugiej. Kiedy dane społeczeństwo wejdzie w kontakt z nową ideą, może przyjąć ją w niezmienionej formie, stworzyć jej nową wersję lub zmodyfikować tak, by lepiej pasowała do kultury tego społeczeństwa albo całkowicie ją odrzucić (zależy to od tych samych czynników, które determinowały los wynalazków dokonywanych w obrębie danej kultury).

W źródłach archeologicznych odnajdujemy liczne przykłady idei, które rozprzestrzeniały się na różne odległości i znajdowały różny stopień akceptacji. Dla

przykładu: dwustusześćdziesięciodniowy rytualny kalendarz z Mezoameryki odnajdujemy dziś w szerokiej gamie kontekstów kulturowych. Chociaż szczegółowe atrybuty, takie jak nazwy dni, mogą się różnić w poszczególnych przypadkach, podstawowa zasada tego systemu kalendarzowego wszędzie pozostaje taka sama, co pozwala nam mówić o istnieniu długoterminowej wymiany idei na znacznym obszarze geograficznym.

Dyfuzja jest dobrze udokumentowanym w historii i etnografii mechanizmem zmian kulturowych. Ponieważ dyfuzja występuje powszechnie i ponieważ niejednokrotnie trudno odnaleźć dowody działania innych, bardziej specyficznych mechanizmów, takich jak handel, migracje czy najazdy, interpretacje kulturowo-historyczne opierały się w dużym stopniu właśnie na tym modelu. Zbyt często jednak jesteśmy świadkami bezkrytycznego posługiwania się tym pojęciem i prób zakwalifikowania każdego podobieństwa międzykulturowego jako wyniku dyfuzji. Krańcowym przykładem tego typu nadużyć są poglądy antropologów - dyfuzjonistów, działających na początku dwudziestego wieku, a szczególnie tego ich odłamu, który początki wszystkich cywilizacji świata widział w starożytnym Egipcie. Zwolennicy tej tezy, tacy jak np. sir Grafion Elliot Smith, utrzymywali, że szeroko rozpowszechnione cechy cywilizacyjne, takie jak ubóstwianie władców i budowa piramid, przeniknęły na cały świat z pojedynczego źródła — starożytnego Egiptu. Stosowanie pojęcia dyfuzji w bardziej odpowiedzialny sposób polega na udokumentowaniu jak i dlaczego dane kultury nawiązywały ze sobą kontakt.

Dyfuzja bywa mechanizmem trudnym do zdefiniowania, łatwo się do niej odwołać a trudniej udowodnić, często jednak możliwe jest udowodnienie istnienia kontaktów i komunikacji, której celem była wymiana dóbr. Dzieje się tak dlatego, że handel wiąże się z wymianą obiektów materialnych; najtrwalsze z nich mogły przetrwać jako źródła archeologiczne — artefakty i ekofakty, co omówiliśmy w rozdziale 8. Gdy dobra pochodzące z wymiany zostaną zidentyfikowane, archeolodzy mogą spróbować odtworzyć dawne szlaki handlowe poprzez naniesienie na mapę dystrybucji takich artefaktów, a także źródeł materiałów, z których je wykonano. Ważną implikacją powyższych dystrybucji w badaniu zmian kulturowych jest możliwość wykazania istnienia kontaktów między grupami. Gdy uda nam się odtworzyć szlak dystrybucji obsydianu, możemy wyciągnąć prosty wniosek, że obsydian stał się dostępny dla ludzi, którzy zamieszkiwali wzdłuż tego szlaku. Jednak w szerszym planie, zaobserwowana dystrybucja obsydianu jest konkretnym dowodem na istnienie kontaktów międzygrupowych, co potencjalnie umożliwiało transmisję o wiele szerszego wachlarza dóbr i idei, z których nie wszystkie mogły pozostawić materialny ślad w źródłach archeologicznych.

Następnym mechanizmem zmiany kulturowej jest ruch ludności, którzy może przybrać postać migracji lub podboju. W interpretacjach kulturowo-histo-rycznych często właśnie przemieszczeniami ludności wyjaśnia się wystąpienie głę-