ashmore4

258 Rozumienie przeszłości

Początki rolnictwa w ujęciu procesualnym

Nasze rozumienie genezy rolnictwa pogłębiło się dzięki badaniom procesualnym. Identyfikacja podstawowych mechanizmów istotnych dla powstania rolnictwa nie zmieniła się - w dalszym ciągu mówimy o pielęgnacji roślin, przechowywaniu nasion i wysiewaniu ich w najkorzystniejszych miejscach - ale poprawiło się nasze rozumienie związków przyczynowo-skutkowych. Interpretacje procesualne podkreślają często specyficzne różnice w związkach przyczynowo-skutkowych między poszczególnymi regionami. Uwydatnia to znaczenie, jakie dla lepszego zrozumienia przeszłości mają strategie wielowariantowe.

Wysunięto hipotezę, że w niektórych regionach np. w Azji południowo-zachodniej i Mezoameryce, głównym bodźcem („motorem zmian”), który doprowadził do wynalezienia rolnictwa, był przyrost populacji. To oczywiście przywodzi na myśl jedną z przyczyn wewnętrznych wysuwanych w interpretacjach kulturo-wo-historycznych. W tym przypadku jednak przyrost liczby ludności jest postrzegany niejako nieunikniony fenomen, ale jako czynnik wynikający z warunków specyficznych dla każdego regionu. Przyjmuje się na przykład, że przyrost populacji w Azji południowo-zachodniej wynikał z koncentracji ludzi na terenach, na których najlepiej rosły rośliny. Tak oto presja wynikająca ze wzrastającej liczby ludności na tych terenach postrzegana jest jako przyczyna zwiększonej zależności od siania i uprawy zbóż, np. pszenicy.

Wyżej zrelacjonowaliśmy jedną z najbardziej szczegółowych procesualnych interpretacji początków rolnictwa, ekologiczny model systemowy Flanneryego dotyczący Mezoameryki. Zidentyfikował on komponenty zbieractwa i myślistwa poprzedzające powstanie rolnictwa i zdefiniował stabilny, samoregulujący się system, w którym planowanie pozyskiwania żywności i sezonowość dostępności żywności znajdowały się we wzajemnej równowadze (zob. ryc. 9.7). Następnie założył on, że rozwój rolnictwa był rezultatem zakłócenia tej równowagi. Spowodowane ono zostało zaburzeniem sezonowego cyklu zbieractwa roślinnego w wyniku zwiększającego się znaczenia dzikiej kukurydzy. Zmiany te spowodowały wystąpienie następnych przesunięć w obrębie systemu (w tym zmian genetycznych w kukurydzy, których wynikiem było pojawienie się większych kolb, a w konsekwencji zmian w wielkości i mobilności społeczeństw), które doprowadziły w końcu do zależności od rolnictwa (zob. ryc. 9.8). Nie zadowalając się samym formułowaniem teorii, Flannery rozpoczął dokumentowanie początków rolnictwa w Dolinie Oaxaca i udowodnił, że pierwsze udomowione tam rośliny należały do rodziny dyniowatych.

Początki rolnictwa według zwolenników postprocesualizmu i nowych orientacji

Postprocesualiści, tak jak zwolennicy archeologii feministycznej i marksistowskiej również przyczyniają się do lepszego rozumienia początków rolnictwa. W swych pracach podkreślają znaczenie, jakie w procesie udomowienia roślin miały decyzje podejmowane przez jednostki w codziennych sytuacjach. Zwolennicy tych nurtów szczególną uwagę poświęcają grupom, które wcześniej były ignorowane, a szczególnie roli, jaką w uprawie roślin odegrały kobiety. Wyżej • przytoczyliśmy przykład opracowania autorstwa Watson i Kennedy na temat początków uprawy kukurydzy we wschodniej części Ameryki Północnej.

Interpretacje kulturowo-historyczne i procesualne prawie nigdy nie zajmują się tym zagadnieniem pod kątem płci — to znaczy nie precyzują kto, mężczyźni czy kobiety, odegrał wiodącą rolę w zapoczątkowaniu rolnictwa. W takim ujęciu problemu nie ma nic złego poza tym, że nie biorąc pod uwagę różnic społecznych wynikających z płci, wieku i przynależności klasowej jesteśmy skłonni zakładać, że role społeczne odgrywane w dawnych czasach były takie same jak te, które znamy z naszego własnego społeczeństwa. Pozostając w naszym kontekście kulturowym, jesteśmy skłonni uważać rolnictwo za zajęcie męskie, kiedy więc czytamy o początkach rolnictwa, możemy w naturalny sposób zakładać, że ludźmi, którzy podejmowali decyzje, siali i zbierali plony byli właśnie mężczyźni. To dlatego prace Watson i Kennedy są tak ważne: sprawiają, że porzucamy nasz kontekst kulturowy i uzmysławiają nam, że istnieje mnóstwo dowodów etnograficznych sugerujących, przez analogię, że to kobiety podejmowały decyzje, siały i zbierały plony, lub, co jest tak samo prawdopodobne, że przy wykonywaniu tych czynności kobiety współpracowały z mężczyznami.

Przykład dyskusji o początkach rolnictwa w Ameryce Północnej wskazuje, że powszechnie przyjęta interpretacja procesualna została uzupełniona przez nowsze modele podejmowania decyzji, koncentrujące się na zagadnieniu płci, budowane z perspektyw postprocesualnych i feministycznych. Dowody wskazują, że rolnictwo rozwinęło się na terenach zalewowych we wschodniej części Stanów Zjednoczonych ponad 4000 lat temu. W badaniach nad tym problemem nie przywiązywano większego znaczenia do kwestii płci, gdyż zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem główną rolę w udomowieniu roślin odegrać miały małe grupy rodzinne. Ostatnio archeologia postprocesualna i feministyczna starała się sprecyzować, jaki był skład (m.in. pod względem płci) grup, które wzięły aktywny udział wzbieraniu i udomowianiu roślin.

Dowodem udomowienia jest zwiększony rozmiar nasion roślin takich jak tykwa, iwa rzepieniolistna (iva xanthifolia) i słonecznik. Według zwolenników podejścia procesualnego jest to skutek narastającej ingerencji w cykl rozwojowy roślin poprzez pielenie chwastów, przechowywanie nasion i wysiewanie ich na odpo-