ashmore6

48 Archeologia w przeszłości

Badania procesualne

W jaki sposób zwolennicy podejścia procesualnego próbują zidentyfikować przyczyny zmian i wyjaśnić przebieg procesu kulturowego^ Zaczyna się od postawienia hipotez, które już na początku kreślą model zmian (lub interakcji). Równocześnie przewiduje się, jakie dane potwierdzą, a jakie podważą poszczególne hipotezy. Konkurencyjne hipotezy są następnie konfrontowane z danymi archeologicznymi, w rezultacie czego następuje eliminacja hipotez nie popartych dowodami. Hipotezy potwierdzone w pierwszym teście są sprawdzane jeszcze raz i doskonalone w trakcie dalszych badań, by wyodrębnić czynniki odpowiadające za daną zmianę w kulturze prehistorycznej. Przykładem takiej procedury jest sprawdzian, jakiemu David Hurst Thomas poddał model Stewarda dotyczący kultury Szoszonów z Wielkiej Kotliny (omówiliśmy to w rozdz. 1). Tak więc w podejściu procesualnym, interpretacja oznacza selekcję i wydoskonalanie hipotez, które najlepiej opisują procesy kulturowe.

Jak widzimy, podejście procesualne czerpie, wprost lub pośrednio, z rekonstrukcji kulturowo-historycznych. Bezpośrednia zależność jest widoczna wtedy, gdy hipotezy procesualne wywodzone są z badań kulturowo—historycznych. W sposób pośredni jednakże wszystkie interpretacje procesualne zbudowane są na podstawach kulturowo-historycznych, ponieważ to właśnie badania kulturowo--historyczne są źródłem ram czasowych i przestrzennych w prehistorii. Te z kolei dostarczają podstaw, bez których nie da się obserwować procesów kulturowych.

Przykładem mogą być studia nad starożytnymi społeczeństwami prowadzone w Dolinie Ulua wokół Santa Barbara w środkowozachodnim Hondurasie. Wyniki wstępnych badań kulturowo-historycznych sugerowały, że w dwóch sąsiadujących ze sobą regionach Doliny - Gualjoquito i Tencoa — występują zupełnie różne sekwencje rozwojowe. W Gualjoquito mała lokalna stolica istniała od około 200 roku n.e. do roku 900, lecz nie stwierdzono, by wcześniej lub później jakiś ośrodek spełniał tam podobną funkcję. W Tencoa odkryto podobny ośrodek, ale wcześniejszy, prawdopodobnie z okresu między rokiem 400 p.n.e. a rokiem 200 n.e. W Tencoa są lepsze warunki do rozwoju rolnictwa, ale Gual-joquito usytuowane jest na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Ponadto szczyt rozwoju tego drugiego ośrodka pokrywał się z rozkwitem miasta Majów Copan, położonego dalej na południowy wschód przy szlaku przebiegającym przez Gu-aljoquito.

Na podstawie tych danych stworzono kilka modeli z zamiarem ich sprawdzenia w oparciu o nowe odkrycia. Jeden z modeli łączył wzrost i upadek Gualjoquito z sojuszem, jaki miał być zawarty z Copan. Ponieważ oba regiony są małe, model zawierał dodatkową hipotezę zakładającą, że gdy skrzyżowanie szlaków handlowych nie było intensywnie użytkowane, region posiadający lepsze warunki naturalne (Tencoa) był siedzibą lokalnej władzy. Jeżeli model byłby poprawny, kolejne badania nie powinny wykazać innych centrów władzy w żadnym z dwóch okresów, którymi się zajmujemy. Powinny ponadto udowodnić, że wraz ze schyłkiem świetności Copan około roku 900 n.e., Tencoa odzyskała swój prymat. Prospekcja i wykopaliska w Gualjoquito powinny również wykazać obecność importów, należących przede wszystkim do przywódców społeczeństwa, a domy i majątek osobisty tych przywódców powinny wykazywać silne pokrewieństwo do sztuki i stylu Copan.

Następnym krokiem w badaniach procesualnych jest zebranie wszelkich danych mogących przyczynić się do drobiazgowego sprawdzenia rozważanych hipotez. Sprawdzanie hipotez w archeologii, takjak w innych dyscyplinach naukowych, musi przebiegać w ramach jasnej i w pełni dokumentowanej procedury. Jak wspomniano w rozdziale 1, wielu naukowców sprawdza swe hipotezy przeprowadzając kontrolowane i powtarzalne eksperymenty. Na przykład hipoteza która wyjaśnia działanie barometru zakłada, że ciężar atmosfery ziemskiej — ciśnienie atmosferyczne - oddziałuje na słupek rtęci. Eksperyment dla sprawdzenia tej hipotezy wymagałby przeniesienia jednego barometru na inną wysokość, podczas gdy drugi barometr pozostałby w pierwotnym miejscu jako zabezpieczenie w razie zmiany warunków pogodowych. Eksperyment taki jest kontrolowany dlatego, że wyklucza wpływ innych czynników (w tym przypadku pogody). Jest również powtarzalny: może być wykonywany wielokrotnie.

W niektórych przypadkach, np. w omówionych w rozdziale 8 przykładach archeologii eksperymentalnej, archeolodzy przeprowadzają kontrolowane eksperymenty dla sprawdzenia pewnych ustaleń badawczych. Na ogół jednak archeolodzy nie mogą liczyć na sprawdzenie swych hipotez za pomocą kontrolowanych, powtarzalnych eksperymentów. Źródła archeologiczne istnieją i ci, którzy je badają, nie mogą cofnąć się do przeszłości, by sprawdzić swoje rekonstrukcje. To spostrzeżenie uświadamia nam fundamentalną różnicę między naukami fizycznymi (fizyka, chemia) i historycznymi (biologia ewolucyjna, geologia, archeologia). Stephen Jay Gould napisał kiedyś: „nauki historyczne są inne, ale nie gorsze. Posługują się metodami porównawczymi, rzadko eksperymentalnymi. Wyjaśniają, ale zwykle unikają prognozowania. Godzą się z nie dającą się wyeliminować dzi-wacznością, która jest cechą historii" (1985: 18). Niemniej jednak archeolodzy i inni uczeni uprawiający nauki historyczne mogą sprawdzić swoje rekonstrukcje. Muszą w tym celu jasno i jednoznacznie określić, jakie warunki muszą być spełnione i jakich wyników oczekują w efekcie sprawdzania hipotezy, a następnie zebrać i zanalizować odpowiednie dane.

Procedura sprawdzania hipotez archeologicznych rozpoczyna się tak naprawdę już na początku badań, kiedy formułuje się różnorodne hipotezy, z których wynikają wzajemnie się wykluczające prognozy na temat danych. Odwoływanie się do