ashmore5

46 Archeologia w przeszłości

daje społeczeństwom ludzkim potencjał szybkiej i elastycznej odpowiedzi na zmiany zachodzące w środowisku.

Zauważmy, że model ekologiczny nie zakłada, że środowisko determinuje formę kultury. Jest dokładnie odwrotnie: z biegiem czasu i w skali globalnej nasze środowiska fizyczne i biologiczne zostały w rosnącym stopniu zdeterminowane przez kulturę ludzką. Spójrzmy wokół siebie a dostrzeżemy zmiany, które są efektem oddziaływania naszej kultury - zmiany w krajobrazie, ale także zmianę składu chemicznego pitej przez nas wody, spożywanej przez nas żywności, wdychanego przez nas powietrza.

W modelu ekologicznym kulturowy tryb adaptacji do środowiska jest jednak znaczący. Ludzie mogą eksploatować środowisko, a poszczególne technologie służą eksploatacji właściwych sobie części tego środowiska. Ponieważ każda technologia jest inna, aspekty organizacyjne i ideologiczne każdej kultury, które związane są z adaptacją technologiczną, również będą unikatowe. Co więcej, pewne środowiska oferują więcej korzystnych alternatyw niż inne. Na koniec jeszcze jedna paralela z biologią: społeczeństwa mniej wyspecjalizowane w swej adaptacji do środowiska są z reguły bardziej odporne na zmiany środowiskowe niż społeczeństwa bardziej wyspecjalizowane.

Niewątpliwą korzyścią, która płynie z przyjęcia podejścia procesualnego, jest lepsze zrozumienie przyczynowości. Poprzez spojrzenie na źródła archeologiczne z perspektywy ekologicznej, archeolog jest w stanie nie tylko opisać zmiany w zakresie norm, lecz również wykryć przesunięcia w sposobach adaptacji, które mogą sugerować przyczyny i konsekwencje tych zmian.

Jak wspomniano wyżej, podejście procesualne odwołuje się do materialistycz-nego modelu kultury. Materializm kulturowy zakłada, że istnieją potrzeby biologiczne i psychologiczne - takie jak potrzeba zaspokojenia głodu, potrzeba zaspokojenia popędu seksualnego, potrzeba posiadania dachu nad głową - które są wspólne wszystkim ludziom. Sposób, w jaki te wspólne wszystkim potrzeby są zaspokajane w różnych społeczeństwach, stanowi podstawę oceny sprawności adaptacyjnej danego społeczeństwa, poprzez pomiar wkładu, wydajności, kosztów i korzyści.

Potrzeby ludzi są zaspokajane bezpośrednio dzięki infrastrukturze kulturowej, na którą składa się technologia, ekonomia i demografia (wielkość i skład populacji). Właśnie infrastruktura stanowi ogniskową zmian, bo to ona odpowiada na zmieniające się potrzeby ludzi i warunki środowiskowe poprzez opty malizowanie relacji korzyści do kosztów w każdym społeczeństwie. Zmiany w infrastrukturze pociągają za sobą zmiany w systemach społecznych, politycznych i ideologicznych każdej kultury.

Czynniki te zobrazowane są w jednym z najważniejszych modeli materiali-stycznych, stworzonym przez antropologa Leslieego Whitea i jego uczniów. Model ten skupia się na zagadnieniach pozyskiwania źródeł energii i organizacji pracy jako zagadnieniach kluczowych dla względnej sprawności ewoluujących społeczeństw. Decydujące zmiany zachodziły wtedy, gdy ludzie zwiększyli swój potencjał produkcyjny poprzez zwiększenie zasobu energii, którą mieli do dyspozycji, początkowo dzięki wykorzystaniu zwierząt pociągowych. Dzięki nim ta sama liczba ludzi mogła wykonywać więcej pracy w krótszym czasie i podnieść produktywność. Następne przełomy dokonały się wraz z opanowaniem umiejętności korzystania z energii płynącej wody, pary i ropy naftowej.

Archeologia neoewolucyjna

W końcu dwudziestego wieku w archeologii pojawiło się podejście neodarwi-nowskie. Według jego zwolenników, zmiany kulturowe są wynikiem procesów ewolucyjnych analogicznych do tych, które działają w przyrodzie. Połączenie elementów ekologicznych, ewolucyjnych i społecznych rodzi w poszczególnych kulturach serię linii kulturowych (cultural lineages), z których każda jest wytworem procesu selekcji i zmienności w czasie.

Archeolodzy ewolucyjni badają ten proces selekcji i sposób jego oddziaływania na transmisję, replikację i użytkowanie artefaktów. Podstawą większości badań zaliczanych do archeologii neoewolucyjnej w Stanach Zjednoczonych są prace Roberta Dunnella. Słyną one ze ścisłego trzymania się metodologii naukowej i zastosowania perspektywy darwinowskiej do opisywania kultur ludzkich.

Dunnell wprowadził pojęcie marnotrawstwa (waste), które stosował do neodar-winowskiego opisu społeczeństw inwestujących w działania pochłaniające duże ilości energii, a nie prowadzące bezpośrednio do sukcesu reprodukcyjnego jednostki lub populacji. Miałoby to dotyczyć np. wznoszenia monumentalnych budowli i wydatkowania energii na handel towarami luksusowymi - z obu przedsięwzięć korzystała jedynie elita społeczeństwa. Przykłady z Peru, Egiptu i wschodnich obszarów Stanów Zjednoczonych wskazują, że okresy takich bezproduktywnych zachowań zbiegają się z narastaniem konfliktów o zasoby naturalne oraz że rozrzutność w wydatkach podnosiła ewolucyjną sprawność społeczeństwa jako całości poprzez zmniejszenie wskaźnika reprodukcyjności poszczególnych jednostek. Marnotrawstwo tego rodzaju można uważać za rodzaj zabezpieczenia, gdyż dzięki posiadaniu mniejszej liczby potomstwa i inwestowanie większej ilości energii w jego utrzymanie, społeczeństwo mogło zrekompensować ograniczenia środowiskowe (kurczenie się zasobów naturalnych) i powstrzymać populację przed całkowitym wyczerpaniem tych zasobów. Chociaż archeologia ewolucyjna to nie to samo co archeologia proce-sualn a, oba nurty kładą nacisk na stosowanie metodologii naukowej a w szczególności na sprawdzanie hipotez w sposób, który opisujemy poniżej.