ashmore6

242 Rozumienie przeszłości

A Zmiana środowiska spowodowana czynnikami kulturowymi B Zmiana kulturowa spowodowana czynnikami środowiskowymi

Ryc. 9.5

W podejściu kulturowo-historycznym kładzie się nacisk na prostą interakcję między kulturą i środowiskiem w oparciu o ich zdolność wzajemnego modyfikowania się.

kroniki potwierdzają, że Hiszpanie wprowadzali wówczas zmiany na szeroką skalę i w okrutny sposób. Mimo to archeolodzy pracujący na wielu dotkniętych najazdem obszarach, w tym w Meksyku, Gwatemali i Peru, mają czasem trudności w zidentyfikowaniu śladów przybycia Hiszpanów. Na niektórych stanowiskach pojawiają się oczywiście artefakty pochodzenia europejskiego, ale miejscowa ceramika i inne cechy pozostają niezmienione jeszcze przez długi czas po najeździe. Archeolodzy, odwołując się do kryteriów Hauryego, mogą więc zidentyfikować niektóre przypadki prehistorycznych ruchów ludności, ale podany powyżej przykład zaświadcza, że nie wszystkie takie przemieszczenia - pokojowe bądź przy użyciu przemocy - mogą być wykryte w źródłach archeologicznych.

Zmiana środowiskowa traktowana jest w interpretacji kulturowo-historycz-nej jako czynnik zewnętrzny (zob. ryc. 9.1), działający niezależnie od kultury, który niemniej jednak może wpłynąć na losy społeczeństwa. Jest to model opisujący środowiskowe źródła zmian kulturowych. Według większości modeli kultu-rowo-historycznych, kultura i środowisko mogą się wzajemnie modyfikować (ryc. 9.5). Dramatycznym przykładem wpływu, jaki na kulturę wywarła zmiana środowiskowa, jest erupcja wulkanu w pobliżu Flagstaflf w Arizonie, która miała miejsce około połowy jedenastego wieku n.e. Bezpośrednim skutkiem wybuchu była ucieczka wszystkich mieszkańców z liczącego w przybliżeniu 800 mil kwadratowych terenu pokrytego przez czarny popiół wulkaniczny. W sto lat później obszar ten został zasiedlony powtórnie przez zróżnicowaną populację, która najwidocz-

niej chciała wykorzystać żyzną wulkaniczną glebę. Około roku 1300 n.e. miała jednak miejsce następna zmiana: wiatry spowodowały, że popiół wulkaniczny utworzył ruchome wydmy, odsłaniając gliniastą glebę. Wtedy ludzie znów stamtąd odeszli.

Kultura również może wpływać na środowisko. Zmiana technologiczna może doprowadzić do redefinicji środowiska poprzez zwiększenia lub zmniejszenie zakresu eksploatowanych zasobów. Zbyt intensywna uprawa ziemi może doprowadzić do jej wyjałowienia; wycinanie drzew na stokach gór może doprowadzić do erozji, obsunięć ziemi i wreszcie — przez zwiększenie ilości wody opadowej spływającej do rzeki - do powodzi. Przekształcanie środowiska naturalnego przez działalność kulturową nie jest fenomenem występującym wyłącznie współcześnie; dzisiejsze przekształcenia, niosące ze sobą katastrofalne skutki i przybierające gigantyczne rozmiary, stanowią część długiej, globalnej tradycji kulturowego wpływu na świat natury.

INTERPRETACJA PROCESUALNA

Interpretacja procesualna jest drugim głównym sposobem rekonstruowania przeszłości. Jak wspomnieliśmy w rozdziale 3, podejście to opiera się na ekologicznym i materialistycznym modelach kultury. Do wyjaśniania przeszłości wykorzystuje oba te systemy, jak również wielotorowe modele rozwoju kulturowego. Chociaż omówione poprzednio modele opisowe kojarzy się zwykle z podejściem kulturowo-historycznym, można je również wykorzystać w interpretacji procesu-alnej. Jak zauważyliśmy wcześniej, modele kulturowo-historyczne generują hipotezy, które wyjaśniać mają prehistoryczne procesy kulturowe; są one następnie sprawdzane, modyfikowane i doskonalone. Niektóre z tych modeli stosowane są przeważnie w rekonstrukcjach kulturowo—historycznych, inne kojarzone są głównie z procesualizmem.

Modele systemowe uwzględniają fakt, że badane systemy są czymś więcej, niż tylko sumą ich części składowych i podkreślają znaczenie badań nad relacjami, które zachodzą między tymi częściami. Można zdefiniować dwa rodzaje systemów: otwarte i zamknięte. Systemy zamknięte nie przyjmują materii, energii i informacji pochodzącej z innych systemów; źródła wszelkich zmian w tych systemach mają charakter wewnętrzny. Systemy otwarte wymieniają się materią, energią i informacją z innymi systemami; zmiana może być tu inspirowana zarówno z wewnątrz, jak i z zewnątrz. Organizmy żywe i systemy socjo-kulturowe są systemami otwartymi. Aby zrozumieć jak działają te systemy, przyjrzymy się modelom systemowym, które są często stosowane w interpretacjach procesualnych.