ashmore7

244 Rozumienie przeszłości

Bodziec    Receptor    Czynnik kontrolujący    Efektor    Odpowiedź

Ryc. 9.6

Diagram homeostatycznego systemu kontroli temperatury ilustrujący działanie systemu zamkniętego.

STABILNOŚĆ

W

CZASIE

Ryc. 9.7

Uproszczony diagram pokazujący system, w którym działa sprzężenie zwrotne ujemne (—►), które prowadzi do stabilizacji populacyjnej i kulturowej; diagram powstał w oparciu o dane z prehistorycznej Mezoameryki (ok. 8000-5000 lat p.n.e.). Duża strzałka po prawej stronie wskazuje trajektorię systemu jako całości.

Zaczniemy od modelu prostego systemu zamkniętego. Za przykład posłuży nam system kontroli temperatury, często spotykany we współczesnych domach (ryc. 9,6). Przyjrzymy się jego komponentom i relacjo r    • rdzy nimi. Komponen

tami tego systemu są: powietrze w pokoju albo w całym budynku, termometr, termostat oraz grzejnik i klimatyzator. Zmiana temperatur; powietrza jest bodźcem, który wykrywanyjest przez termometr i przekazywany d- ■ termostatu. Kiedy temperatura wzrasta powyżej ustalonego poziomu, termostat uruchamia klimatyzację. Chłodzenie działa jako sprzężenie zwrotne, pobudzając te same współzależne elementy do wyłączenia klimatyzatora, gdy temperatur : -padnie poniżej punktu krytycznego.

Na tym przykładzie widzimy, jak systemy zamknięte utrzymują stan równowagi. Kiedy zmiana jednej części systemu zagraża stanowi równowagi, pobudzona

zostaje odpowiedź innych części systemu. Gdy równowaga zostaje przywrócona, sprzężenie zwrotne doprowadza do wyłączenia odpowiedzi. Jest to sprzężenie zwrotne ujemne, które polega na wstrzymaniu odpowiedzi systemu; w ten sposób utrzymany zostaje stan dynamicznej równowagi, w którym komponenty systemu są aktywne, ale system jako całość jest stabilny i nie ulega zmianie. Chociaż model ten jest przydamy do ilustracji działania systemu, można go zastosować do wyjaśniania wyłącznie tych aspektów społeczeństwa ludzkiego, które są niezmienne i stabilne.

Ze względu na to, że archeolodzy często mają do czynienia ze zmianami kulturowymi, musimy przyjrzeć się teraz modelom dynamicznym, które wyjaśniają mechanizm zmian systemowych. Najbardziej rozpowszechniony z tych modeli wprowadza pojęcie sprzężenia zwrotnego dodatniego, które stymuluje zmiany w ramach samego systemu. Dobrym przykładem zastosowania tych pojęć w archeologii jest opracowany przez Kenta Flanneryego model systemowy dotyczący rozwoju produkcji żywności w Mezomeryce. Flannery zaczął od opisu systemów pozyskiwania żywności stosowanych przez ludność Wyżyny Meksykańskiej między 8000 a 5000 rokiem p.n.e. (ryc. 9.7). Częściami składowymi tego systemu byli sami ludzie, ich technologia zdobywania żywności - w tym wiedza i wyposażenie - oraz rośliny i zwierzęta wykorzystywane jako pożywienie.

Mieszkańcy wyżyn żyli w małych grupach, co pewien czas łącząc się w„makro-grupy) ale nie posiadali stałych siedzib. Składnikiem dostępnej im technologii zdobywania żywności była wiedza na temat jadalnych roślin i zwierząt, które mogły zostać pozyskane dzięki technikom zbieractwa i łowiectwa jak również znajomość potrzebnych do tego przyrządów i u rządzeń. Grupy te najczęściej korzystały z pożywienia pochodzenia roślinnego (kaktusy, avocado) i zwierzęcego (jelenie i króliki). Dzikie trawy spokrewnione z kukurydzą nie stanowiły istotnej części diety.

Powyższy system pozyskiwania pożywienia regulowany był przez ujemne sprzężenie zwrotne, działające poprzez sezonową dostępność żywności i planowane przemieszczanie ludności dla jej wykorzystania. Sezonowość odnosi się do właściwości samych zasobów żywności - r< iektóre dostępne były tylko podczas jednej pory roku. By zdobyć wystarczającą •' ;?i yności, ludzie musieli podążyć tam, gdzie była ona dostępna. Występująca periodycznie obfitość pewnych zasobów pozwalała ludności na okresową agregację w makrogrupy. Z drugiej strony okresy, w których żywność była trudno dostępna, skutecznie ograniczały zarówno liczebność całej populacji, jak i wielkość poszczególnych grup. Planowanie zajęć i wędrówek, drugi przejaw ujemnego sprzężenia zwrotnego, odnosi się do działań, jakie ludzie podjęli w odpowiedzi na zjawisko sezonowości. Sezonowy ruch ludności i różnorodność diety zapobiegały wyczerpaniu zasobów żywności, ale równocześnie przyczyniały się do utrzymywania liczebności populacji na niskim poziomie.

Taki stabilny system przetrwał kilka tysięcy lat. Według Flanneryego, około roku 5000 p.n.e. zmiany genetyczne zachodzące w dzikiej kukurydzy wywołały