CCF20090610079

Izraela. Innymi słowy, utrzymujemy, iż „odczarowywanie świata" zaczyna się w Starym Testamencie¹, j

Po to, by przyjąć to twierdzenie, należy spojrzeć na starożytny Izrael w kontekście kultur, wśród których powstał i wobec których określał swoją odrębność². Podczas gdy błędem byłoby nie doceniać znacznych różnic pomiędzy tymi kulturami (szczególnie pomiędzy dwoma centrami kulturowymi, jakimi były Mezopotamia i Egipt), to istnieje wspólna cecha, którą trafnie nazwano „kosmologiczną”³. Oznacza to, że świat ludzki (to jest wszystko, co dzisiaj nazwalibyśmy kulturą i społeczeństwem) pojmuje się jako osadzony w porządku kosmicznym, który obejmuje całe uniwersum. Porządek ten nie tylko nie podejmuje wyraźnego dzisiejszego rozróżnienia pomiędzy ludzką i nie-ludzką (bądź też „naturalną”) sferą empirycznej rzeczywistości, lecz, co jest znacznie ważniejsze, zakłada ciągłość pomiędzy tym, co empiryczne i tym, co ponadcmpiryczne, pomiędzy światem ludzi i światem bogów. Ciągłość ta, która zakłada trwałe połączenie ludzkich

zdarzeń ze świętymi siłami, przenikającymi uniwersum, urzeczywistnia się (nie tylko się potwierdza, lecz w sensie dosłownym na nowo ustanawia) w religijnym rytuale. Na przykład w czasie wielkiego święta z okazji Nowego Roku w starożytnej Mezopotamii nie tylko przedstawiano stworzenie świata (dzisiaj moglibyśmy to rozumieć w kategoriach pewnego rodzaju symbolizmu), lecz stworzenie to raz jeszcze urzeczywistniało się, tworzyło rzeczywistość, jakby ludzkie życie ponownie przeniosło się do swojego boskiego źródła. Zatem wszystko, co dzieje się „tutaj poniżej” w planie ludzkim posiada swój odpowiednik „lam powyżej” w planie bogów, i wszysko, co dzieje się „teraz” wiąże się z „kosmicznymi wydarzeniami”, które miały miejsce „na początku”⁴. Ciągłość pomiędzy ludzkim mikro-kosmosem i boskim makrokosmosem oczywiście może zostać przerwana, szczególnie za sprawą przestępstw części ludzi. Takie przestępstwa mogą mieć charakter, który dzisiaj nazwalibyśmy „nieetycznym” lub „grzesznym", lecz mogą być one także zupełnie innego rodzaju, jak na przykład złamanie tabu czy też niewłaściwe odtwarzanie świętych obrzędów. W takich przypadkach porządek kosmiczny „zbaczał z drogi” i odpowiedni rytuał i czyny moralne ponownie mogły przywracać go do „równowagi”. Na przykład nieposłuszeństwo bogu-królowi Egiptu było nie tylko politycznym czy też etycznym wykroczeniem, lecz także zakłóceniem kosmicznego porządku rzeczy (wyrażanego przez Egipcjan jako ma'at) i mogło wpływać na coroczne wylewy Nilu w takim samym stopniu, jak na właściwe funkcjonowanie związków społecznych czy też bezpieczeństwo granic; jego skorygowanie jest więc nie tylko sprawą właściwego ukarania przestępcy, lecz sprawą ustanowienia na nowo właściwego związku pomiędzy krajem Egiptu i kosmicznym porządkiem, na którym on się opiera. Używając dwóch wcześniej przedyskutowanych terminów, kosmizacja w sposób nieprzerwany porządkuje ludzkie sprawy, to znaczy, przenosi je na powrót w kosmiczny porządek, poza którym jest wyłącznic chaos⁵.

159

1

^ls Sprawę tę podjął w sposób całkiem wyraźny Weber w swoim Ancient Jiidaism, chociaż termin „zsckularyzowany” występuje tylko jeden raz (ale w interesującym miejscu, w którym Weber dyskutuje wpływ centralizacji kultu w Jerozolimie na religijne znaczenie klanu). Lecz wiodące zainteresowanie Webera Starym Testamentem dotyczyło podobnej, choć nieco odmiennej kwestii — a mianowicie rozwoju ekonomiki żydowskiej i jej związku (minimalnego, jak sądził) ze źródłami nowożytnego kapitalizmu. Mimo wszystko praca Webera nad Starym Testamentem posiada także duże znaczenie dla naszego obecnego tematu. Badacze Biblii wielokrotnie podkreślali „desakralizującc” i „demitologizujące” tendencje Starego Testamentu, począwszy od Wellhauscna (który mówił o „denaturalizacji”, porównując Izrael z otaczającymi go religiami Bliskiego Wschodu). Odnośnie do bardzo jednoznacznych twierdzeń związanych z tym poglądem (aczkolwiek przygotowanych bardziej dla teologicznych niż historycznych celów), por. Friedrich Gogartcn, Verhangnis and Hoffmmg der Neuzeit. 1953.

2

   Por. Henri Frankfort i inni, The Intellectual Advenlure of Ancient Man, Chicago, University of Chicago Press, 1946, i Kingsltip and the Gods, Chicago. Univcrsity of Chicago Press, 1948; Erie Vógclin, Israel and Revelation, Baton Rougc, Lousiana State Univcrsity Press, 1956.

3

   Termin len wzięto od Yógelina.

4

   Por. Mircea Ełiadc, Cosmos and History, Nowy Jork, Harpcr, 1959.

5

   Termin „kosmizacja” wzięto od Eliadego.