CCF20091108008

PSYCHOIOGIA 1’KACY I OK(iANI/A( II

I

jologicznymi, między innymi nad oildy aniem, mruganiem powiekami oraz 'szcrzanieni źrenic (zob. Kramer, 1991; Ison, Eggemeier, 1991). Inne metody, ;ie jak analiza próbek moczu, krwi luli ly, dostarczają informacji na temat ian zachodzących w gospodarce hor-malnej i w układzie immunologicznym i. Ursin i in„ 1978).

Przy ocenianiu obciążenia pracą popchnie stosuje się pomiary częstości irczów serca na minutę, czyli rytmu ca, oraz zmienności długości cyklu icy serca. Obecnie wiele badań sugeru-że moc w paśmie średnich częstotliwo-((1,07-0,14 Hz) widma zmienności ryt-serca jest związana z poziomem ;i 1 ku umysłowego zainwestowanego ez jednostkę w zadanie (Mulder, 1980; mian i in., 1987; Tattersall, Hockey, 5). Do oceny zmienności rytmu serca wa się analizy widmowej, aby określić iancje rytmu serca związane z trzema (logicznymi mechanizmami regulacyj-li. Moc w paśmie niskich częstotliwo-(0,02-0,06 Hz) wiąże się z regulacją peratury ciała. W paśmie wysokich itotliwości (0,15-0,50 Hz) obserwuje wpływ aktywności układu oddechowe-a pasmo średnich częstotliwości jest jzane z krótkoterminową regulacją ci-nia krwi. Badania przeprowadzone arunkach laboratoryjnych oraz bada-lerenowe, dotyczące między innymi w rzeczywistych i odbywanych w sy-atorach, wykazały jednak, że zmien-; w paśmie średnich częstotliwości nie bezpośrednio zależna od trudności mia (Mulder, 1980; Jorna, 1992). Iziej czułym narzędziem pomiaru ob-snia reakcją mogłaby się okazać śred-rytmu serca. Wpływa jednak na nią wność fizyczna, a prawdopodobnie e niepokój, co ogranicza przydatność metody przy ocenianiu obciążenia ą. Tattersall i Hockey (1995) opisali m/,maile czynności wykonywane podczas symulacji lotu, które w różnym stopniu obciążały układ sercowo-naczyniowy i by ly w różny sposób oceniane za pomocą subiektywnych metod pomiaru wysiłku i niepokoju. Okazało się, że częstość akcji serca jest związana z poziomem niepoko ju, szczególnie podczas lądowania i stai tu, a zmniejszenie zmienności rytmu ser ca i wyższa subiektywna ocena wysiłku wiążą się z różnymi czynnościami wyma gającymi rozwiązywania problemów. Wic le wskazuje na to, że komunikacja werbal na, aktywność i sprawność fizyczna, a nawet pozycja ciała i wiek mogą wpływać na zmienność rytmu serca, chociaż ten wpływ można ograniczać za pomocą pcw nych metod (Jorna, 1992). Tattersall i Ro we (1994) zaobserwowali, że aktywność fizyczna wpływa na zmienność rytmu serca, niemniej jednak odnotowali zasadnicze różnice między wartościami zmienności rytmu serca mierzonymi w okresach, kiedy jednocześnie z ćwiczeniem fizycznym wykonywano zadanie pamięciowe, a wynikami pomiaru dokonanego wówczas, gdy wykonywane było tylko ćwiczenie fizyczne.

Aktywność elektryczną mózgu można mierzyć za pomocą encefalografu, co wymaga umieszczenia elektrod na głowie badanego. Spośród pomiarów możliwych do uzyskania za pomocą tej metody najbardziej przydatny dla celów oceny obciążenia pracą okazuje się pomiar tzw. potencjałów wywołanych w mózgu związanych z różnymi zdarzeniami (event--related brain polentials). Najczęściej wykorzystywanym wskaźnikiem jest komponent P300, czyli dodatnio spolaryzowana oscylacja napięcia (positive polarity volta-ge oscillatioń), którą obserwuje się po upływie 300 ms od podania konkretnego sygnału związanego z zadaniem. Kramer, Wickens i Donchin (1983) odkryli, że wielkość reakcji P300 zmniejsza sie. wra/

wzrostem trudności zadania, a także im i li ulaniu zadania dodatkowego. Sire-mig, Kramer, Wiekens, Reisweber, iii im i i (irenell (1993) wykorzystali ba-|h|i, technik pomiaru obciążenia pracą {liiillny <>f workload measures), aby oceni. obciążenie pracą i poziom wykonywania pracy przez pilotów helikopterów ko-i Miłujących z cyfrowych i werbalnych , i. mow komunikacji. Komponent P300 m \ wi ilywano, stosując technikę ignorowali. co sygnału (irrelevant probe techniąue;

11 n 1111 ii s lyszeli w słuchawkach dźwięki, na l lnu jednak nie musieli reagować). Nie , ni igano konkretnych reakcji na sygnał, i.......... chciano wyeliminować zakłóce

nia mogące wynikać z nakładania się za-.lun Metoda ta nie pozwoliła co prawda im jednoznaczne rozróżnienie systemów komunikacji (cyfrowego i werbalnego), uli podobnie jak zmienność rytmu ser-. a i czas trwania mrugnięcia - okazała się i /ula na obciążenie komunikacyjne. Za pomocą technik subiektywnych nie można było w tym wypadku określić różnic między oboma systemami ani też pomiędzy poziomami obciążenia. Wydaje się iłem, że na podstawie pomiaru poten-i pilów wywołanych mózgu uda się opracować techniki o dużej czułości, jednak wymagałoby to rozwiązania problemu zakłóceń. Być może największym wyzwaniem, przed którym stoją obecnie naukowcy, jest stworzenie technik możliwych do skutecznego zastosowania w wa-i mikach innych niż laboratoryjne.

Wykazano, że średnica źrenicy jest w istotny sposób związana z wymaganiami w wielu typach zadań, w których ważne są: rozwiązywanie problemów, czas reakcji i pamięć krótkoterminowa (Beatty, 1982). Pomiar średnicy źrenicy oka wydaje się czułym narzędziem, trzeba jednak pamiętać, że może się ona zmieniać także pod wpływem innych czynników, na przykład światła lub różnych emocji. Ponadto, zc względu na konieczność użycia skomplikowanej aparatury i na to, żc badany nie powinien poruszać głową, metody tej nie da się łatwo zastosować podczas pracy w warunkach naturalnych. Lepiej sprawdza się ona w warunkach laboratoryjnych. Odkryto, że liczba mrugnięć endogennych, czyli niewywołanych konkretnym bodźcem, maleje, gdy zwiększa się uwaga wzrokowa, często wiązana z większą częstotliwością mrugania. Zaobserwowano na przykład, że kierowcy mrugają rzadziej w czasie jazdy po mieście, niż kiedy jadą autostradą. Wilson i Eggcme-ier (1991) wykazali jednak, że technika polegająca na mierzeniu częstotliwości mrugania nie jest skuteczna, gdy zadanie wymaga przetwarzania informacji niewi zualnej. Na podstawie badań z użyciem symulatorów lotu Veltman i Gaillard (1996) odkryli, że częstotliwość mrugania jest czułym wskaźnikiem w wypadku wymagań wizualnych, nie zależy natomiast od tego, czy zadaniu na pilotaż towarzyszy zadanie wymagające ciągłego wykorzystywania zasobów pamięci (continuom memory task).

Uważa się na ogół, że metody pomiaru reakcji fizjologicznych są obiektywne i nie powodują większych zakłóceń, w związku z czym nadają się do wielokrotnego stosowania w różnych warunkach i nie kolidują z zadaniem podstawowym (np. Wilson, 1992; Veltman, Gaillard, 1996). Do dłuższego i częstego wykorzystania szczególnie przydatne mo gą się okazać pomiary częstości rytmu serca, wydaje się bowiem, że są one bardziej niż inne techniki pomiaru - czu łe na chwilowe zmiany obciążenia pracą obserwowane w dłuższym okresie. Rozpatrując kwestię mocy diagnostycznej omawianych tu technik, należy powiedzieć, że każda z nich jest czuła na inne aspekty procesu przetwarzania informacji zachodzącego w ludzkim mózgu