CCF20091122022

rezultaty osiągnięte za pomocą psychoterapii były równie nikłe jak wyniki

!    grupy, w której stosowano placebo. Również w wielu innych sytuacjach

desensibilizacja daje dość dobre wyniki. Ma ona jednak pewne wady. Przede ,    wszystkim jest tó metoda dość czasochłonna i kosztowna, wystarczy stwier

dzić, że kuracja desensibilizacyjna obejmuje często 20-30 posiedzeń. Zmniejsza to w pewnym stopniu jej społeczną użyteczność.

3 Obecnie zajmę się sytuacjami odwrotnymi. W pewnych okolicznościach bodźce szkodliwe dla zdrowia, niebezpieczne lub nieakceptowane społecznie są bardzo silnymi wzmocnieniami pozytywnymi dla człowieka. Ilustracją tego zjawiska są niezliczone przykłady. Dla wielu ludzi alkohol i narkotyki, zboczenia seksualne i przestępstwa, czynności biurokratyczne i nadużywanie władzy posiadają wysoką wartość nagradzającą. Fakt ten wywołuje niepokój. Na szczęście inżynieria behawiorystyczna wypracowała pewne metody, które z dużym powodzeniem pozwalają wyeliminować takie zachowania.

Chociaż metody te można stosować do różnych sytuacji, to jednak najczęściej wykorzystuje się je w procesie oduczania alkoholików. W wielu krajach alkoholizm stanowi jeden z najtrudniejszych problemów. Poglądy na temat jego przyczyn, przebiegu i leczenia są podzielone. Niektórzy specjaliści, na przykład psychoanalitycy, snują wręcz fantastyczne hipotezy o osobowości alkoholika. Według nich alkoholicy posiadają neurotyczny charakter, silne poczucie niższości lub nieświadomą potrzebę dominacji; często określa się ich jako ludzi niedojrzałych emocjonalnie, którzy dążą do sainodestrukcji. Wszystkie te hipotezy są mało prawdopodobne; w każdym razie na podstawie wymienionej listy cech nie udało się odróżnić alkoholików od niealkoholików.

Stanowisko uczonych behawiorystycznych na ten temat jest dość skonkretyzowane. Według nich człowiek staje się alkoholikiem w procesie uczenia się społecznego. Pod wpływem niekorzystnej sytuacji rodzinnej, nacisku kolegów czy warunków pracy zawodowej alkohol może stać się wzmocnieniem pozytywnym. Szczególną rolę w ukształtowaniu

nawyku picia alkoholu posiada środowisko; w sytuacji stresowej, w której brak jest stymulacji pozytywnej, rola alkoholu wyraźnie wzrasta, ponieważ redukuje on napięcie psychiczne i pobudza do działania.

Aby uzasadnić twierdzenie o wpływie alkoholu na zachowanie, chciałbym przytoczyć pewien eksperyment, który zrobił na mnie wielkie wrażenie¹⁸. W czasie badań uczono koty wykonywania skomplikowanej reakcji sprawczej, za którą otrzymywały pokarm. Po pewnym czasie zamiast pokarmu zastosowano szok elektryczny; ten awersyjny bodziec całkowicie zahamował aktywność zwierzęcia. Interesujące, że podanie w tym trudnym okresie małej ilości alkoholu znów wywołało reakcję kota; pod wpływem tego środka zaczął on ponownie wykonywać działania sprawcze. Ponadto zaobserwowano — i to jest szczególnie ciekawe — że po serii szoków, a więc w trudnej sytuacji stresowej, kot wolał mleko zawierające 5 procent alkoholu od mleka czystego. Preferencje te są odwrotne w sytuacji normalnej. Chociaż zachowanie ludzi jest bardziej skomplikowane niż zachowanie zwierząt, to jednak istnieją dane, że alkohol jest silnym wzmocnieniem reakcji człowieka; pobudza go do działania, zmniejsza reakcje unikania i ucieczki oraz powoduje, że sytuacja stresowa staje się bardziej znośna.

Jednocześnie jednak wiadomo, że alkoholizm jest wielką plagą społeczną i walka z nim ma duże znaczenie. Jedną z metod oduczania picia alkoholu jest tak zwana terapia awe rsyj na. Mimo iż jej wartość etyczna jest wątpliwa, mimo iż niektórzy nazywają ją oświeconą metodą dręczenia ludzi, zdobyła ona dużą popularność w pewnych kręgach psychologów i lekarzy. Polega ona na jednoczesnym podawaniu wzmocnienia pozytywnego (czyli alkoholu) i wzmocnienia negatywnego, jakim są pewne środki farmakologiczne (takie jak apomorfina), które wywołują reakcję wymiotną i mdłości. Po 10-15 próbach wytwarza się nowy odruch warunkowy, polega on na tym, że po spożyciu alkoholu (lub na sam jego widok) człowiek odczuwa mdłości lub wymiotuje. Skuteczność terapii awersyjnej jest mniejsza od skuteczności descnsibilizacji. Pozwala ona

ⁱ⁸ Por. A. Bandura, op. cit.

65