CCF20100503000

1.

CHARAKTERYSTYKA FIZJOGRAFICZNA WIELKOPOLSKI

Poznawanie świata ożywionego musi być poprzedzone omówieniem zasadniczych elementów środowiska abiotycznego, które są częścią opisu fizjograficznego. Opis ten jest zatem zbiorem informacji ogólnoprzyrodniczych i stanowi nieodzowne tło dla podejmowania studiów nad związkami, jakie łączą środowisko geograficzne ze światem organizmów żywych. Związek ten jest szczególnie dobrze widoczny w otaczającej nas pokrywie roślinnej - tak obrazowo i zarazem pięknie w języku polskim określanej mianem szaty roślinnej.

1.1. Położenie, granice i regionalizacja

Wielkopolska jest dużym regionem położonym w środkowo-zachodniej części kraju, w środkowym i dolnym dorzeczu Warty. Dokładniejsze i jednoznaczne określenie granic Wielkopolski napotyka na trudności. O Wielkopolsce można bowiem mówić jako o regionie kulturowym, historycznym, geograficznym, geobota-nicznym i administracyjnym.

Nazwa regionu „Wielkopolska" ma pełne uzasadnienie w przeszłości historycznej, liczącej ponad 1000 lat. Wielkopolska wyodrębniła się jako region z terytorium zachodniej Słowiańszczyzny, zamieszkiwanej ówcześnie przez wspólnotę plemienną Polan. W początkowym okresie organizowania się państwowości stosowano nazwę Polonia (Polska). Pojęcie Wielkopolska pojawiło się znacznie później i zapewne jest pochodną używanej we wczesnym średniowieczu nazwy Polonia Maior (Wielka Polska), podkreślającej jej wiodącą rolę w tworzeniu zrębów państwa, a zarazem będącą antynomią Polonia Minor, a więc Małej Polski (Małopolski). W przeszłości obszar i granice Wielkopolski podlegały znacznym zmianom. W XII wieku do Wielkopolski przejściowo należały ziemie Pojezierza Krajeńskiego i Myśliborskiego, a w wieku XVI i XVII również tereny Mazowsza. Centralnym ośrodkiem Wielkopolski jest Poznań, choć w początkowym okresie państwowości rolę taką odgrywało Gniezno, a także Kalisz.

Nawiązaniem do regionalizacji historycznej jest wprowadzenie nowego podziału administracyjnego (od 1.01.1999 r.), a wraz z nim województwa wielkopolskiego.

Zmieniały się także poglądy dotyczące zdefiniowania regionu w płaszczyźnie geograficznej. Terytorium obejmujące Wielkopolskę określano najpierw jako Nizina Wielkopolska bądź też Nizina Wielkopolsko-Kujawska. Obszar tej jednostki fizyczno-geograficznej od zachodu ograniczony jest słubickim odcinkiem doliny Odry, od północy Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką, od południa Wzgórzami Trzebnickimi i Wzgórzami Ostrzeszowskimi, zaś od wschodu środkowym biegiem Wisły.

Radykalną zmianą w regionalizacji fizyczno-geograficznej było rozdzielenie Wielkopolski na dwa odrębne makroregiony: Pojezierze Wielkopolskie (w nowszym podziale Pojezierza Wielkopolskie) i Nizinę Południowowielkopolską. Osnową tego podziału jest przebieg linii najmłodszego zlodowacenia (bałtyckiego).

Zależności pomiędzy zespołem czynników abiotycznych, a naturalnymi zasięgami roślin i zbiorowisk roślinnych są podstawą klasyfikacji geobotanicznej. W niniejszym przewodniku zdecydowano się uznać jednostkę geobotaniczną w randze krainy za synonim Wielkopolski. W podziale geobotanicznym nazwa tej jednostki brzmi: Kraina Wielkopolsko-Kujawska (ryc. 1). Kraina ta rozciągnięta jest równoleżnikowo i obejmuje obszar około 40 tys. km². Jej granice przeważnie wyznaczone są naturalnym ukształtowaniem terenu. Na północy przebiega ona północną krawędzią Noteci i Warty, na zachodzie Nysą Łużycką od miejscowości Zasieki do jej ujścia i dalej południkowo biegnącym odcinkiem Odry, a na południu pasem wzniesień Wału Trzebnickiego (od Wzniesień Żarskich po Wzgórza Ostrzeszowskie). Granicę wschodnią określa dolina Wisły na odcinku Bydgoszcz -Płock, a południowo-wschodnią wyznacza krawędź Równiny Kutnowskiej i Wysoczyzny Łaskiej.

1.2. Geneza współczesnej rzeźby

Pod względem hipsometrycznym Wielkopolska odpowiada obszarowi nizinnemu, gdyż zgodnie z przyjętymi normami bezwzględne wyniesienia nad poziom morza nie przekraczają 300 m (min. 13 m, maks. 284 m). Nizinny charakter podkreśla ogromna przewaga terenów (blisko 70%) położonych na wysokości od kilkunastu do 100 m. W całości jednak Wielkopolska, w odróżnieniu od sąsiadującej z nią na wschodzie nizinnej, ale płaskiej Krainy Mazowieckiej, wcale nie prezentuje się jako terytorium równinne i monotonne. Występuje tu szereg form morfologicznych nadających krajobrazowi spore urozmaicenie. Omawiany obszar wykazuje ponadto łagodne nachylenie w kierunku północnym bądź ku północnemu zachodowi.

Charakterystycznym rysem rzeźby Wielkopolski są szerokie i głębokie obniżenia dolinne, dzielące obszar wysoczyzny polodowcowej na mniejsze fragmenty. Na północy omawiane terytorium mniej więcej równoleżnikowo rozcina Pradoli-na Toruńsko-Eberswaldzka, na południu Pradolina Barycko-Głogowska, a przez środkową część przebija się fragment Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Pradoliny te połączone są południkowo przez inne wklęsłe i regularne obniżenia, np. dolinę Odry, Obry i przełomową dolinę Warty (ryc. 2).

Holoceński, a więc współczesny krajobraz Wielkopolski jest pochodną wydarzeń plejstoceńskich (epoki lodowej), które razem składają się na czwartorzęd.