CCF20100503003

76 Charakterystyka fizjograficzna Wielkopolski

we. Powstały z luźnych albo słabogliniastych piasków rozległych pól sandrowych (gleby rdzawe) bądź z ubogich piasków i żwirów różnego pochodzenia (gleby bie-licowe). Pod względem własności fizyczno-chemicznych wyróżniają się dużą przepuszczalnością i odczynem kwaśnym lub bardzo kwaśnym. Właściwości te oraz ich niska żyzność sprawia, że porośnięte są głównie borami sosnowymi i mieszanymi.

Czarne ziemie - powstały z utworów bogatych w składniki ilaste i wapń przy obecności płytko zalegających, eutroficznych wód gruntowych. Nazwę zawdzięczają czarnej barwie stosunkowo głębokiego (30-50 cm) poziomu próchnicznego. Odznaczają się ponadto korzystną strukturą (trwała gruzełkowatość) i zasadowym odczynem. W porównaniu do wszystkich innych gleb występujących na terenach nizinnych wyróżnia je bardzo wysoka żyzność. Warto wiedzieć, że w Wielkopol-sce występuje ponad potowa czarnych ziem stwierdzonych w całym kraju. Największe ich powierzchnie znajdują się we wschodniej części Wielkopolski, tj. na Pojezierzu Gnieźnieńskim, Kujawach, Wysoczyźnie Kaliskiej (ryc. 3). Z glebami tymi najczęściej są związane żyzne łęgi wiązowo-jesionowe.

Gleby torfowe - zaliczane są do gleb bagiennych, kształtujących się pod wybitnym wpływem wody. Powstają z materii organicznej na obszarach cechujących się długotrwałym i silnym nawilgotnieniem. W takich okolicznościach obumarłe szczątki roślinne są tylko częściowo rozkładane i powstaje z nich biologicznie czynna warstwa torfu. O żyzności gleb torfowych decyduje zasobność wód gruntowych. Tworzeniu się gleb torfów niskich sprzyja podłoże przesiąknięte wodami żyznymi (eutroficznymi). Z kolei gleby torfów wysokich zwanych sfagnowymi, od łacińskiej nazwy Sphagnum, tworzone są przy udziale wody pochodzącej wyłącznie z opadów atmosferycznych, a więc ubogiej w związki mineralne czyli oligotroficznej (por. rozdz. 6.3). Torfy torfowisk wysokich odznaczają się niewielkim stopniem rozkładu obumarłych roślin (od 20% w górnej warstwie do 50% w głębszych partiach) i posiadają odczyn bardzo silnie kwaśny (pH 4,5).

Gleby murszowe - należą do gleb pobagiennych i tym różnią się od gleb torfowych, że nagromadzone wcześniej warstwy torfu po przesuszeniu przekształcają się w mursz. Procesy murszenia inicjowane są przez obniżenie poziomu wód gruntowych, co wyzwala z kolei sprawniejsze utlenianie nagromadzonych substancji organicznych. Największe powierzchnie gleb hydrogenicznych (w tym torfowych i murszowych) towarzyszą równoleżnikowo przebiegającym zagłębieniom pradolinowym (ryc. 3).

Mady - obejmują na terenie Wielkopolski gleby osadowe, uwarunkowane w swoim pochodzeniu działalnością rzek, stąd nazywane są madami rzecznymi. Wytwarzane są z osadów (namułów) rzecznych. Znajduje to swój wyraz w warstwowej budowie profilu glebowego, który jest wierną rejestracją wylewów rzek. Żyzność mad uzależniona jest głównie od odległości od koryta rzeki, rzeźby terenu, a przede wszystkim jakości osadów. Próchnica tych gleb wytwarzana jest na miejscu lub, w większej części, naniesiona jest przez wody rzeczne. Mady szczególnie dobrze są rozwinięte w dolinach dużych rzek (Wisła, Odra, Warta). W dolinach pozostałych rzek wyksżtałcają się fragmentarycznie (ryc. 3). Z kompleksami mad związana jest roślinność łęgów nadrzecznych.

W tej ogólnej charakterystyce warunków glebowych wspomnieć trzeba, że na obszarach wysoczyznowych występuje dużo większa mozaika gleb, niż to można

pokazać na zgeneralizowanej mapie (ryc. 3). Zdecydowanie większa jednostaj-ność glebowa panuje w obniżeniach dolinowych omawianego obszaru.

1.4.    Stosunki wodne

Współczesny układ hydrograficzny Wielkopolski wykształcił się głównie w czwartorzędzie, a szczególnie w czasie recesji iądolodu skandynawskiego. W okresie tym powstały pradoliny Warty i Noteci i ostatecznie uformowały się dolne odcinki Wisły i Odry. Prawie cała Wielkopolska znajduje się w dorzeczu Odry, a tylko niewielki jej wschodni kraniec (Kujawy) w dorzeczu Wisły.

Najważniejszą rzeką Wielkopolski jest Warta, do której prawostronnie wlewają swoje wody Ner, Wełna i Noteć. Większymi dopływami lewostronnymi są Prosną i Obra. Ze względu na zablokowanie odpływu wód w kierunku północnym w okresie zlodowacenia niektóre odcinki zarówno dużych, jak i mniejszych rzek wykazują przebieg równoleżnikowy. Zjawisko to obserwować można szczególnie wyraźnie na przykładzie Noteci, Warty i Baryczy.

Obszar Wielkopolski jest bardzo zróżnicowany pod względem częstości występowania akwenów jeziornych. Linia pokazująca południowy kraniec zasięgu jezior rynnowych jest zbieżna z kulminacjami wzniesień moreny czołowej zlodowacenia bałtyckiego (ryc. 4). Dlatego też w pełni uzasadniony jest najnowszy podział Wielkopolski na dwie jednostki (Pojezierze Wielkopolskie i Nizinę Południowo-wielkopolską) dokonany w oparciuopołudniową granicę zasięgu jezior polodow-cowych. Inny typ jezior polodowcow^ prezentują tzw. „kociołki". Powstały one przez wytopienie się brył martwego lodu zagrzebanego w materiale morenowym. Charakteryzują się owalnym kształtem, słabo rozwiniętą linią brzegową i zwykle niewielkimi rozmiarami. Cechy te można obserwować na przykładzie jez. Kociołek w Wielkopolskim Parku Narodowym.

Na terytorium Wielkopolski występuje ponad 950 jezior. Największym jest rynnowe jezioro Gopło (pow. 22 km², głęb. 1 6,6 m), a następne jeziora w kolejności pod względem powierzchni to: Powidzkie (12 km², głęb. 46 m), Zbąszyńskie (7,5 km², głęb. 9,6 m) i Przemęckie (7,5 km², głęb. 5,6 m).

Poza naturalnie ukształtowaną siecią wodną w Wielkopolsce spotykamy zbiorniki sztuczne. Należą do nich zbiorniki retencyjne oraz cały system kanałów (np. Bydgoski, Ślesiński czy Kanały Obrzańskie), rowów melioracyjnych, dołów potor-fowych i stawów hodowlanych (np. Stawy Milickie). Największym zbiornikiem retencyjnym jest Jeziorsko (pow. 4,2 km²) na Warcie, którego budowę zakończono w 1986 roku.

1.5.    Klimat

Analizę warunków klimatycznych warto rozpocząć od kilku uwag natury ogólnej. Klimat przede wszystkim powiązany jest ze środowiskiem geograficznym, ponieważ znacząco wpływa nań położenie (współrzędne geograficzne), wysokość nad poziomem morza, a także usytuowanie względem morza i terenów lądowych. Z drugorzędnych czynników modyfikujących klimat w różnym zakresie wymienić należy rzeźbę terenu i spory zestaw przejawów ludzkiej działalności (odlesienie, regulacja stosunków wodnych, aglomeracje miejsko-przemysłowe).