CCF20100503005

20 Charakterystyka fizjograficzna Wielkopolski

zimniejszym miesiącem może być grudzień, styczeń lub luty, a najcieplejszym czerwiec, lipiec lub sierpień.

Średnie roczne opady atmosferyczne wahają się w Wielkopolsce w przedziale od poniżej 500 mm w środkowej i wschodniej części Wielkopolski (Śrem - 479 mm, Pakość - 438 mm, Słupca - 495 mm) do ponad 600 mm w południowej Wielkopolsce i na Ziemi Lubuskiej (Ostrzeszów - 639 mm, Sulęcin - 637 mm). Przeważająca jednak część omawianego terytorium otrzymuje opady na poziomie około 550 mm. Analiza rozkładu średnich opadów wykazuje, że wartości te zwiększają się wraz z podnoszeniem się terenu nad poziom morza.

Najniższe sumy opadów rocznych otrzymują tereny położone w środkowej i wschodniej części regionu. Deficyt wilgoci jest szczególnie groźny, gdy dotyczy okresu wegetacyjnego. Okazuje się, że sumy opadów w Wielkopolsce w okresie od maja do października należą do najniższych w Polsce - poniżej 350 mm (ryc. 6). Potwierdza to utrwaloną w literaturze przyrodniczej opinię o zachodzących tam wzmożonych procesach kontynentalizacji pochodzenia antropogenicznego. Przekonanie takie bierze się z udokumentowanych zmian polegających na przekształceniu szaty roślinnej, głównie odlesieniu. Poznańscy uczeni (Adam Wodziczko, Zygmunt Czubiński, Jarosław Urbański) proces ten nazwali „stepowieniem".

Gubienie oceaniczności przy jednoczesnym nabywaniu kontynentalności w Wielkopolsce na osi zachód-wschód znajduje swoją pełną analogię w szacie roślinnej wyrażająca się wytracaniem placówek z roślinami szeroko rozumianej strefy atlantyckiej. Dobrym przykładem na stopniową zmianę „łagodności" klimatu jest długość trwania okresu wegetacyjnego, który w zachodniej Wielkopolsce jest najdłuższy (225 dni), a w rejonach wschodnich skrócony o 10 dni (ryc. 7).

1.6. Użytkowanie przestrzeni i główne zagrożenia środowiska przyrodniczego

Wielkopolska jest regionem o charakterze rolniczym. Współczesny stan środowiska przyrodniczego Wielkopolski to efekt długotrwałej i wielorakiej działalności człowieka, najostrzej uwidoczniony wyniszczeniem naturalnej szaty roślinnej. Zachodzące w niej zmiany niezwykle lapidarnie ujął profesor Zygmunt Czubiński, pisząc: „Wielkopolska, ongiś kraina nieprzebytych puszcz i moczarów, przez gospodarkę ludzką stała się główną domeną «kulturalnego stepu»".

Spośród rozlicznych kategorii działalności ludzkiej wywierających wpływ na przyrodę do głównych należą: rolnictwo, łąkarstwo, leśnictwo, a także silnie rozwinięte osadnictwo i szeroko pojęty przemysł.

W strukturze użytkowania największy udział powierzchniowy mają pola uprawne (por. rozdz. 6.6.2), a następnie lasy i łąki.

Rozmieszczenie lasów w Wielkopolsce jest bardzo nierównomierne, a w zależności od regionu ich udział powierzchniowy waha się od 15 do 40%. Lesistość Wielkopolski wynosi około 25% i jest niższa od lesistości Polski (28%). Udział w krajobrazie pól uprawnych i powierzchni leśnych ma swoje racjonalne podstawy w genezie historycznej. Pola uprawne pozyskiwano w wyniku karczowania lasów porastających żyzne gleby brunatnoziemne, stąd znaczne odlesienie środkowej Wielkopolski. Powierzchnie borów sosnowych występujące na glebach lekkich,

Ryc. 6. Średnie wieloletnie (1951-1980) sumy opadów atmosferycznych w okresie maj-październik w Polsce (wg SADOWSKIEGO 1994)

piaszczystych (bielicoziemnych), a więc mało urodzajnych, nie były przejmowane pod uprawę. Skutkiem tego większe kompleksy leśne to bory sosnowe, które zachowały się w zachodnich (Puszcza Rzepińska) i północnych (Puszcza Notecka, Puszcza Bydgoska) rejonach Wielkopolski. Zarysowane prawidłowości są niemalże wiernym odwzorowaniem mozaiki gleb przedstawionej na rycinie 3.

Jeszcze bardziej czytelne jest rozmieszczenie ekosystemów łąkowych. Ich obecność z niemałą precyzją odwzorowuje układ sieci hydrograficznej Wielkopolski. Z większymi połaciami łąk mamy do czynienia w obniżeniach dolinnych wzdłuż wszystkich cieków wodnych.

Współczesne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego Wielkopolski są podobne jak w innych regionach Polski. Do powszechnie występujących zjawisk, ujemnie wpływających na przyrodę, zaliczyć trzeba zanieczyszczenie powietrza, gleb i wód substancjami toksycznymi. Mogą to być zanieczyszczenia pyłowe emitowane w różnych procesach technologicznych (m.in. spalanie węgla, pvłv orze-