CCF20100503059

7.

WYBRANE KRAJOBRAZY ROŚLINNE

Dotychczasowa analiza szaty roślinnej przebiegała na poziomach flory i roślinności oraz dotyczyła w głównej mierze układów w niewielkim stopniu przekształconych przez człowieka. Tymczasem to właśnie oddziaływanie człowieka kształtuje w znaczącym stopniu współczesny obraz przyrody. Powiązania między roślinnością, uwarunkowaniami abiotycznymi i antropopresją można przedstawić w najbardziej syntetyczny sposób na poziomie krajobrazowym (ryc. 46, 47, 48).

Krajobraz to przestrzenny i dynamiczny układ strukturalno-funkcjonalny ekosystemów, które są uzależnione od wspólnych warunków środowiska i powiązane różnorodnymi wzajemnymi relacjami.

Podstawą przyjętej tutaj klasyfikacji krajobrazów jest dominujący na danym obszarze typ roślinności potencjalnej, a więc takiej, która rozwinęłaby się gdyby ustała ingerencja człowieka. W Wielkopolsce znajdującej się w strefie klimatu umiarkowanego jest to roślinność leśna. Pełne zróżnicowanie tak wydzielonych krajobrazów przedstawiono na mapie (ryc. 46), natomiast w omówieniu zwrócono uwagę tylko na niektóre z tych jednostek (ryc. 48).

7.1. Krajobraz borowy

Krajobraz borowy związany jest w Wielkopolsce z obszarami rozległych terenów wydmowych Międzyrzecza Warty i Noteci oraz z Sandrami. Utwory te i związane z nimi gleby bielicoziemne występują na obrzeżach regionu, w jego północnej, zachodniej i południowo-wschodniej części (ryc. 46). Ubóstwo i jednorodność siedlisk naturalnych w obrębie opisywanego krajobrazu decydują o względnie małym bogactwie gatunkowym roślin naczyniowych i niewielkim zróżnicowaniu zbiorowisk. Uwagę zwraca natomiast duże znaczenie roślin zarodnikowych.

Flora krajobrazu borowego jest interesująca z fitogeograficznego punktu widzenia, gdyż grupuje gatunki o różnych typach zasięgu. Obok roślin o bardzo szerokim areale spotyka się także taksony o zasięgu subatlantyckim, borealnym i sub-kontynentalnym. Specyfika ekologiczna flory przejawia się w dużym udziale gatunków znoszących suszę, o budowie kseromorficznej, acidofilnych i preferujących siedliska oligotroficzne.

Ze względu na niską zasobność gleb bielicoziemnych, obszary te stosunkowo późno były przejmowane pod uprawę, a prowadzona gospodarka miała zwykle ekstensywny charakter (ryc. 47). Obecnie ich użytkowanie rolnicze bardzo często bywa zarzucane i tereny te są zalesiane. Prowadzona tam intensywna gospodarka leśna, powoduje niezbyt głębokie przekształcenia szaty roślinnej. Świadczy o tym m.in. przewaga ilościowa i powierzchniowa zbiorowisk zbliżonych do naturalnych i półnaturalnych oraz niewielka rola roślin obcego pochodzenia we florze.

Elementem krajobrazu borowego są torfowiska wysokie. Wykształcają się one w zagłębieniach terenu na glebach hydrogenicznych i w odróżnieniu od borów charakteryzują się brakiem gatunków kontynentalnych, udziałem roślin o higro-morficznych cechach budowy i wysokich wymaganiach świetlnych. Współcześnie ekosysytemy te podlegają silnej presji związanej z eksploatacją torfu, co przyczynia się do postępującego zubożenia i zaniku dominujących tu zbiorowisk naturalnych.

7.2. Krajobraz łęgowy

Ten typ krajobrazu związany jest z najmłodszymi utworami wyścielającymi dna dolin rzecznych. Gleby oraz roślinność krajobrazów łęgowych mają charakter azonalny (pozastrefowy). W Wielkopolsce o krajobrazie łęgowym można mówić w odniesieniu do wybranych odcinków największych rzek tego regionu: Odry, Warty, Noteci, Obry i Baryczy (ryc. 46).

Na aluwiach, zasobnych w związki pokarmowe, przynajmniej okresowo bardzo wilgotnych, wykształcają się pod łęgami żyzne gleby napływowe typu mad. Z siedliskami tymi związanych jest wiele zespołów naturalnych; od zbiorowisk złożonych wyłącznie z terofitów, poprzez zarośla i łęgi wierzbowo-topolowe do łęgów wiązowo-jesionowych. Te ostatnie mogą także występować na czarnych ziemiach leśnych.

W dolinach rzek o niewielkim spadku i wolniejszym przepływie wykształcają się gleby hydrogeniczne, typu mułowego lub torfowego i związane z nimi łęgi ol-szowo-jesionowe. W dolinach Noteci, Obry czy Baryczy stanowią one odrębny typ krajobrazu łęgowego, natomiast w dolinach mniejszych cieków wchodzą w skład innego typu krajobrazów.

Cechą charakterystyczną krajobrazu łęgu wierzbowo-topolowego jest bogactwo gatunkowe flory, szczególnie roślin kwiatowych. Wynika ono z zasobności i zróżnicowania siedlisk uwarunkowanych przez współczesne procesy geomorfologiczne, zachodzące przede wszystkim pod wpływem wód powodziowych. Przejawia się ono nie tylko w dużej liczbie gatunków ale także w zróżnicowaniu ekologicznym flory, obejmującej rośliny żyjące w starorzeczach (hydro i helofity), w wilgotnych lasach (higrofity) oraz na niewielkich wydmach, bądź nasłonecznionych skarpach dolin (kserofity). Znaczący jest też udział gatunków nitrofilnych. W porównaniu z roślinami kwiatowymi flora roślin zarodnikowych jest bardzo uboga. W obrębie krajobrazów łęgowych brak w zasadzie przedstawicieli ściśle określonych grup zasięgowych roślin (kierunkowych elementów geograficznych flory). Warto natomiast podkreślić, iż szczególnie z główną rzeką regionu związana jest wyraźnie wyodrębniona grupa tzw. gatunków towarzyszących Warcie. Są to rośliny, które regionalnie związane są niemal wyłącznie z doliną tej rzeki.

Ze względu na znaczną zasobność siedlisk i stosunkową łatwość uprawy doliny rzeczne zostały jako pierwsze zasiedlone przez człowieka i niemal całkowicie wy-