CCF20131018008

A M/asUasHU I V . t\ tasyjiKacja gramatyczna leksemów polskich

tradycyjne mają tę zaletę, że tkwią głęboko w świadomości użytkowników danego języka znających gramatykę i posługujących się słownikami.

Podstawą rozgraniczenia będzie dla nas stopień regularności opozycji. Opozycja o bardzo wysokim stopniu regularności jest fleksyjna, opozycja o mniejszym stopniu regularności słowotwórcza. Granica jest tu jednak bardzo subtelna i musi być w wielu punktach przeprowadzona arbitralnie. Na przykład zgodnie z tradycją opozycję liczby uważamy za fleksyjną dla leksemów rzeczownikowych, chociaż wyłamuje się z niej spora grupa rzeczowników plurale tantum. Z drugiej strony — wbrew wyraźnym argumentom empirycznym za nieregularną, a więc nie powtarzającą się w całej serii form podobnych pod względem użycia syntaktycznego i ułożonych w podobne paradygmaty, uznamy opozycję rodzaju np. między słowami żebrak

- żebraczka, m.in. na skutek braku analogicznej opozycji dla istniejących form szczupak, stojak (*szczupaczka, *stojaczka) oraz wycieraczka, wyżymaczka (*wycierak, *wyżymak).

Od tradycji poczynimy jednak kilka odstępstw.

Przede wszystkim, aby jasno oddzielić koniugację od deklinacji, za samodzielne leksemy uznamy imiesłowy przymiotnikowe. Łączenie bowiem w jednym paradygmacie form przypadkowych i osobowych jest bardzo niewygodne, choć ma w leksykografii dużą tradycję. Paradygmaty czasownikowe uwzględniające imiesłowy przymiotnikowe stają się skomplikowane i niejednolite. Zwłaszcza umieszczenie w nich imiesłowu przymiotnikowego biernego, tworzonego w sposób nieregularny, wymagałoby wprowadzenia pojęcia przechodniości, a także dodatkowej kategorii fleksyjnej — strony, bez której z powodzeniem możemy się obejść (por. Wierzbicka (1968)).

Poważne kłopoty, jeśli chodzi o rozgraniczenie zjawisk fleksyjnych i słowotwórczych, sprawia też kategoria stopnia. Widać to już w nauczaniu szkolnym, gdzie przysłówki definiuje się jako wyrazy nieodmienne, równocześnie zaś stwierdza, że wiele przysłówków się stopniuje.

Można by stopień uważać za kategorię słowotwórczą (istotnie, jego regularność jest znacznie niższa niż przypadka, liczby czy rodzaju), ale nie zgadza się to z praktyką słownikową, która formy stopnia wyższego i najwyższego traktuje jako należące do tego samego leksemu, co formy stopnia równego.

Przysłówki (w tradycyjnym rozumieniu) wypadałoby zatem uznać za klasę leksemów, z których część jest nieodmienna, a część odmienna tylko przez stopień. Przy naszych założeniach jest to niemożliwe. Konieczne jest inne rozwiązanie.

Słowami, które sprawiają największą trudność, są trójki typu jasno jaśniej -— najjaśniej. Wiadomo, że każda taka trójka pozostaje w regularnym stosunku do klasy form wyrazowych typu jasna — jasny — jasne — jasnej ... - jaśniejsza —jaśniejszy —jaśniejsze —jaśniejszej — ... — najjaśniejsza

- najjaśniejszy — najjaśniejsze — najjaśniejszej — ..., w której występują

I rójki identycznie zróżnicowane jak ta, nad którą się zastanawiamy. Aby uniknąć wyodrębniania leksemów o zróżnicowanych wyłącznie formach stopnia, słowa jasno, jaśniej, najjaśniej najlepiej uznać za reprezentujące formy wyrazowe należące do paradygmatu JASNY. Analogiczną decyzję podejmiemy dla wszystkich podobnych trójek słów. Operując terminologią tradycyjną, możemy powiedzieć, że przysłówka odprzymiotnikowego nie uważamy za odrębną część mowy, lecz za specjalną formę przymiotnika, formę obojętną względem przypadka, liczby i rodzaju i używaną przy czasowniku (lub rzadziej innym przymiotniku). Bo oczywiście konsekwentnie do odpowiednich paradygmatów przymiotnikowych włączamy także te przysłówki, które się nie stopniują.

Jedyną trójkę form wyrazowych rozważanego typu, mianowicie trójkę bardzo — bardziej — najbardziej, której inorfem leksykalny nie występuje w żadnym przymiotniku, przez analogię włączamy do paradygmatu przymiotnika WIELKI, uznając ją za formę supletywną w stosunku do form rodzajowo-przypadkowych¹. Leksem przymiotnikowy WIELKI miałby zatem dwie obojętne względem przypadka, liczby i rodzaju formy stopnia równego: bardzo i wielce, zróżnicowane wyłącznie stylistycznie, natomiast w stopniu wyższym i najwyższym zawierałby po jednej takiej formie: bardziej i najbardziej.

Jako form fleksyjnych (złożonych) nie musimy natomiast traktować połączeń typu (naj)bardziej zrównoważony, (naj)bardziej chora, które naturalniej jest uważać za konstrukcje składniowe, złożone z wymienionych wyżej form i deklinacyjnych form przymiotnikowych.

Trzeba zaznaczyć, że proponowane tutaj rozwiązanie, mocno nieortodok-syjne (łączenie dwóch tradycyjnie odrębnych części mowy — przymiotników i przysłówków — w jednym leksemie), jest uzasadnione przede wszystkim względami fleksyjnymi i leksykograficznymi. Składniowo formy przysłówkowe mają wyraźnie inne cechy niż właściwe formy przymiotnikowe. Pokażemy to w dalszych rozdziałach.

4.5. Leksemy nieodmienne

Jak już powiedzieliśmy, klasyfikację polskich leksemów odmiennych przeprowadzimy na podstawie posiadania przez nie lub nieposiadania określonych kategorii fleksyjnych, a więc tych cech, którymi mogą się różnić dwie formy w paradygmacie danego leksemu (oczywiście oprócz postaci grafemicznej lub fonemicznej).

Ściśle rzecz biorąc, jest jeszcze podobna trójka słów: wiele, więcej, najwięcej. W tym jednak wypadku słowa więcej i najwięcej odpowiadają formie liczebnikowej wiele i są używane w kontekstach typowych dla form liczebnikowych. Trzeba więc je traktować indywidualnie w opisie gramatycznym i słownikowym.