CCF20131018005

94

Rozdział IV. Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich

Znacznemu rozszerzeniu w stosunku do tradycyjnego zakresu tej nazwy uległa w słowniku frekwencyjnym klasa przymiotników, do której są zaliczane także zaimki i liczebniki o odmianie przymiotnikowej oraz imiesłowy przymiotnikowe. Warto tu zwrócić uwagę właśnie na imiesłowy przymiotnikowe, choć wyłączenie ich z paradygmatów czasownikowych ma już pewną tradycję w leksykografii polskiej. Otóż ujęcie ich w oddzielnych hasłach staje się powodem tego, że jednostki słownika wyróżnia się inaczej niż zazwyczaj. Na ogół w polskiej tradycji słownikowej do jednego leksemu zalicza się formy wyrazowe reprezentowane przez słowa pisał i pisanego. W słownikach naruszających pod tym względem tradycję będą one potraktowane jako należące do dwóch różnych leksemów.

Doprowadzenie przyjmowanego ogólnie systemu polskich części mowy do postaci takiej, by dał się on stosować do konkretnego badania statystycznego, wymagało więc od autorów słownika frekwencyjnego dużego nakładu pracy. Podobne trudności napotykają też inni badacze stosujący w badaniach nad językiem metody formalne lub maszynowe.

3.3. Kryteria klasyfikacji

Podziałowi będzie podlegać zbiór polskich leksemów. Prowadząc klasyfikację na podstawie sformułowanych dokładnie zasad, nie można oczywiście utrzymać treści tradycyjnych terminów nazywających poszczególne części mowy. Warto natomiast postarać się zachować ich zakres, a więc wyróżnić klasy zbliżone do tradycyjnie wyróżnionych klas rzeczowników, przymiotników itd. (terminy typu rzeczownik, przymiotnik itd. będą się w dalszym tekście odnosiły do leksemów — nie jest to jednak reguła bezwyjątkowa), ale przy zastosowaniu kryteriów konsekwentnie gramatycznych. Postulat takiego przewartościowania systemu części mowy, który by zachowywał w przybliżeniu zakres pojęć, nie zachowując treści, był już zgłaszany także w językoznawstwie polskim (Tokarski (1967: 17 i n.)).

Z punktu widzenia lingwistycznego najważniejszą cechą form wyrazowych jest ich ściśle określona przydatność jako pewnego rodzaju składników tekstu, czyli innymi słowy — zdolność użycia ich w zdaniach w określonych pozycjach. Bezpośrednio te własności leksemów są ujęte w ich klasyfikacjach opartych na kryterium syntaktycznym, stosowanych do opisu języków pozbawionych fleksji lub o fleksji bardzo ubogiej, np. w klasyfikacji części mowy w języku angielskim przeprowadzonej przez Ch. Hocketta (1968: 260 i n.). Ściśle na własnościach składniowych opiera się klasyfikacja jednostek w zaproponowanej przez K. Ajdukiewicza (1935) tzw. gramatyce kategorialnej, która łatwo daje się stosować tylko do opisu języków o ustalonym szyku składników zdania, natomiast wymaga istotnych mo-

ilyfikacji i znacznej komplikacji w odniesieniu do języków o szyku swobodnym.

Przy opisie języków o bogatej fleksji pierwszeństwo przed składniowym kryterium klasyfikacji lepiej jest oddać kryterium morfologicznemu (czy wręcz fleksyjnemu). Konflikt między tymi kryteriami jest stosunkowo nieduży, bo określone formy leksemu danej klasy, wyróżnionej na podstawie morfologicznej, pełnią na ogół ustalone funkcje składniowe, choć mogą się także zdarzyć ich użycia nietypowe i mało charakterystyczne. W gramatyce języków fleksyjnych z natury rzeczy opis składniowy, a więc opis budowy zdania i tekstu, powinien być poprzedzony przez opis fleksyjny, czyli opis form wyrazowych mogących pełnić w tych zdaniach (czy ogólniej — tekstach) określone funkcje.

Jeszcze istotniejszym argumentem za oddaniem w klasyfikacji pierwszeństwa kryterium fleksyjnemu przed składniowym jest to, że w opisie języka fleksja odgrywa decydującą rolę w fazie poprzedzającej z natury rzeczy klasyfikację leksemów, a mianowicie przy wyodrębnieniu samych leksemów. Nie ulega bowiem wątpliwości, że paradygmaty odmiany poszczególnych wyrazów nie są czymś danym z góry, lecz zostały wyabstrahowane w jakiejś fazie badania języka. Z pewnością możemy paradygmaty wypisać inaczej, niż robi się to zazwyczaj, a to, że nie ma tu we wszystkich wypadkach bezwzględnie obowiązującej tradycji, pokazuje wyżej przytoczony przykład imiesłowów. Szczegółowo zajmiemy się tą sprawą dalej. W każdym razie z wymienionych tu względów za pierwszorzędne w klasyfikacji leksemów uznamy kryterium fleksyjne, za drugorzędne (tj. stosowane lam, gdzie nie można stosować pierwszorzędnego) — kryterium składniowe (por. Misz (1967)).

Klasyfikacja nasza nawiązuje w ogólnych zarysach do propozycji badaczy wcześniejszych: F. Fortunatowa (1956), J. Apresjana (1971:30-31) i W. Po-rzezińskiego (1923).

4. Szczegółowe rozwiązania techniczne

4.1. Odstępstwa od segmentacji graficznej

Już w rozdziale III poznaliśmy sytuację, gdy graficznie jednolite słowo uznajemy za wykładnik dwóch form wyrazowych. Omawiane były tam słowa typu zań, które potraktowaliśmy jako kompleksowe wykładniki form wyrazowych typu za- i -ń. Podobnie za złożone z dwóch form wyrazowych uznamy słowa chodźże, znaszli. Jednak stanowią one problem zupełnie marginesowy, którym w ogóle nie będziemy się zajmować.