CCF20131018001

Rozdział IV. Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich

należących do leksemu SZKOŁA. Pięć razy użyte słowo szkoły odpowiada wyliczonym wyżej trzem formom wyrazowym należącym do leksemu SZKOŁA, słowo szkoła jednej takiej formie. Upraszczając możemy zatem powiedzieć, że w tekście (1) występują cztery formy wyrazowe należące do leksemu SZKOŁA.

Jak widać, słowo to albo okaz pewnego ciągu liter (okaz może być traktowany jako wystąpienie pewnego typu), albo klasa okazów identycznych ciągów liter (zwana również typem). Forma wyrazowa to również bądź okaz pewnego ciągu liter z przypisaną charakterystyką gramatyczną i semantyczną, bądź klasa takich obiektów. Leksem to wyłącznie klasa form wyrazowych o identycznych lub regularnie zróżnicowanych możliwościach odniesienia do rzeczywistości.

Terminy słowo, forma wyrazowa będą w dalszym ciągu używane w taki sposób, by zawsze było wiadomo, o który poziom abstrakcji chodzi w danym miejscu. Jeśli nie będzie to prowadziło do nieporozumień, często będziemy pomijać indeksy charakterystyki gramatycznej przy formach wyrazowych. Powyższe ustalenie terminologiczne można ująć w tabeli:

Poziom abstra- \kcji Termin \	Okaz	Typ
Słowo	szkoły	{szkoły, szkoły,...}
Forma wyrazowa	szkoły (gen, sg)	{szkoły(gen, sg), szkoły(gen, sg), szkoły (gen, sg),...}
Leksem	—	SZKOŁA

2. Leksemy jako jednostki systemu słownikowego

2.1. Kategorie fleksyjne

Leksemy nie są bytami danymi w sposób absolutny, lecz są wyabstrahowy-wane w trakcie analizy języka jako jednostki jego opisu. W obiektywnie danych tekstach istnieją tylko słowa, które są interpretowane przez użytkowników języka. Zwróćmy uwagę na to, że przy produkowaniu i odbieraniu tekstów w sposób intuicyjny i automatyczny musi być dokonywana bardzo dokładna

2. Leksemy jako jednostki systemu słownikowego

interpretacja słów, zarówno semantyczna, jak gramatyczna, w świadomości użytkowników języka nie prowadzi ona jednak do jednostek takich, jak leksemy. Te są produktem świadomej refleksji nad językiem.

W opisie języka słowa interpretujemy jako formy wyrazowe, od razu myśląc o zaliczeniu ich do określonych leksemów. Podstawowe znaczenie ma tu wzajemne poprzeciwstawianie sobie form wyrazowych na podstawie regularnych opozycji, takich jak pokazana wyżej opozycja liczby. Opozycje takie nazywamy kategoriami fleksyjnymi, natomiast ich człony — wartościami kategorii fleksyjnych. Na przykład kategoria fleksyjna liczby ma wartości: pojedyncza (sp) lub mnoga (pl).

Właśnie na podstawie zróżnicowania w zakresie jednej lub kilku spośród tych kategorii fleksyjnych łączymy formy wyrazowe w leksemy. W praktyce operacja taka w niektórych wypadkach nie ma charakteru dyskusyjnego, w innych zaś będzie budzić pewne wątpliwości. Nikt rozsądny nie zaliczy na przykład form wyrazowych reprezentowanych przez słowa dobry, dobra, dobrzy do więcej niż jednego leksemu, natomiast powstaną wątpliwości, czy do leksemu, do którego one należą, zaliczyć również formę wyrazową reprezentowaną przez słowo dobrze. Tak samo słowo piszę i piszesz wszyscy uznają za reprezentujące formy jednego leksemu, a podobne potraktowanie słów piszę i pisany może być przedmiotem dyskusji.

Dla języka polskiego celowe jest przyjęcie przede wszystkim następujących Jkategor ii fleksyjnych: przypadek (przyjmujemy istnienie siedmiu przypadków, uznając za jeden z nich wołacz, bez względu na jego status w tekście), liczba, rodzaj (jaką liczbę rodzajów dla języka polskiego najwygodniej i najrozsądniej jest przyjąć, jest sprawą dyskusyjną, nie ma to jednak zasadniczego wpływu na nasze rozważania w tym miejscu), stopień, tryb (uznajemy istnienie trzech trybów), czas, osoba. Dalej rozszerzymy znacznie podany tu rejestr.

Listę tę możemy traktować jako daną z góry. Nie będziemy uzasadniać wprowadzenia każdej z kategorii ze względu na wstępny charakter wykładu. Zresztą dla każdego, kto zna język polski i posiada elementarną znajomość gramatyki, nie ulega wątpliwości, że każda z nich stosuje się do bardzo dużej liczby jednostek słownikowych. Obecność niektórych z nich, a zwłaszcza brak innych, często uznawanych za kategorie fleksyjne w gramatykach języka polskiego, poddamy dyskusji w dalszej części rozdziału.

Przez regularność opozycji będziemy rozumieć jej powtarzalność w dużej serii par słów: (ai, 61), {a₂,b₂), (<*3,63), •••, takich że słowa a* mają dystrybucję wzajemnie zbliżoną i słowa bi — również. Regularność stosująca się do jednej dużej serii może się nie stosować do innych. Na przykład pary słów: piszesz — pisz, czytasz — czytaj, robisz — rób są interpretowane jako pary form wyrazowych różniących się wartościami kategorii fleksyjnej trybu, natomiast dla słów książka, ładnego, pięcioma nie znajdziemy możliwości