CCF20140127009

162

t ■

Ważnym jest powiedzieć — obok wymienionych wyżej koneksji — o wielkim odrodzeniu wiary w purytanizmie; purytanjejxx_^ wybranyTud Boga^{1 2}. I tak, jak nawet łagodny Baxter dziękuje Bogu, iż pozwolił mu przyjść na świat w Anglii i żyć w prawdziwym Kościele, tak wdzięczność purytańskiego mieszczaństwa przeniknęła też ich cały, doskonały dzięki łasce boskiej styl życia³ i warunkowała ów formalistycznie poprawny, twardy, właściwy dla heroicznej epoki kapitalizmu charakter.

Spróbujmy jeszcze uwypuklić te punkty, w których purytań-skie pojęcie zawodu i postulat ascetycznego sposobu życia musiały wywierać bezpośredni wpływ na rozwój kapitalistycznego stylu życia. Z całą siłą asceza ta zwraca się, jak to widzieliśmy,

przeciwko jednej rzeczy: przeciwko niefrasobliwemu k o r z y s- .... t a n i u z życia i jego radości. Chyba najwyraźniej objawiła się ta cecha w walce o Book of sporłs, które Jakub I i Karol I nakazali czytać ze wszystkich ambon. Jeśli purytanie wściekle zwalczali zarządzenia królewskie — na przykład niedzielne, poza czasem nabożeństw, ludowe rozrywki — to gniewało ich nie tyle zakłócanie spokoju szabatu, co odwracanie uwagi od uporządkowanego sposobu życia świętych. Jeśli zaś król karał każdy atak na prawnomocność tych sportów, to celem jej było właśnie złamanie niebezpiecznej dla państwa — gdyż antyautory-t a r n e j — cechy tej religii. Monarchistyczno-feudalne społeczeństwo chroniło »chętnych do rozrywek« przed kształtującą się mentalnością mieszczańską i wrogimi swym ascetycznym autorytetem konwentyklami tak samo, jak dziś społeczeństwo kapitalistyczne chroni »chcących pracować« przed moralnością klasową robotników i wrogim autorytetem związków zawodowych.

Purytanie reprezentowali najbardziej charakterystyczną zasadę ascetycznego sposobu życia. Niechęć purytanów do sportu, nawet kwakrów, wcale nie była taka pryncypialna; sport jednak musiał służyć racjonalnemu, zwiększającemu potem fizyczną sprawność człowieka, wypoczynkowi. Natomiast jako środek do niepohamowanego wyładowania popędów, był dla purytanów czymś podejrzanym. Stając się czystą przyjemnością, czy wręcz wyładowaniem ambicji, był oczywiście i po prostu grzesznyfBio-logiczne korzystanie z życia, odciągające zarówno od pracy zawce dowej, jak i od pobożności, było bowiem wrogiem racjonalnej ascezy niezależnie od tego, czy byl to sport »arystokratyczny«, czy zwykłe »wyżywanie się« prostych ludzi na potańcówkach bądź w oberżach⁴.

1

religijno-etyczne znaczenie wyklucza tu jakiekolwiek oddziaływanie. W odniesieniu do »obce-go« dozwolone było to, co w stosunku do »brata« było zabronione. Już choćby dlatego sukces w dziedzinie tego, co »dozwolone« (a nie »nakazane«), nie mógł być u żydów objawem religijnego sprawdzania się ani bodźcem do metodycznego kształtowania życia, jak miało to miejsce u purytanów. Pisze o tym taicie Sombart w książce Die Juden und das Wirischa/tsleben. Szczegółami nie będziemy się tu jednak zajmowali. Etyka żydowska, jakkolwiek dziwnie by to nie brzmiało, pozostała bardzo tradycjonalistyczna. Dla angielskich purytanów współcześni im Żydzi byli przedstawicielami kapitalizmu zorientowanego na wojnę. Żydzi opanowali dostawy dla państwa, monopole państwowe, spekulacje gruntami i przedsięwzięcia budowlano-finan-sowe władców. W istocie rzeczy główną różnicę między judaizmem a purytanizmem, przy wszystkich zastrzeżeniach, można sformułować w sposób następujący: kapitalizm żydowski byl spekulatywnym kapitalizmem pariasów, zaś kapitalizm purytański to mieszczańska organizacja pracy.

2

   Prawdziwość Pisma świętego wynika dla Baxtera w ostatecznej instancji z wondetfitl difference of the godly and ungodly [zdumiewającej różnicy między pobożnymi a bezbożnikami], absolutnej inności renewed man [człowieka odrodzonego] w porównaniu z innymi ludźmi i specjalnej opieki, jaką Bóg otacza swych wybranych (co może się oczywiście objawić także w »wystawianiu na próby«). Christ Dir., I, s. 165.

3

   Jako rzecz charakterystyczną wystarczy przeczytać, jak zręcznie Bunyan — który czasem zbliża się do luterańskiej idei »wolności chrześcijanina* — daje sobie radę z przypowieścią o faryzeuszu i celniku (patrz kazanie The Pharisee and the Publican). Dlaczego faryzeusz jest potępiony? W istocie rzeczy nie wypełnia on przykazań boskich, bo jest najwyraźniej jakimś sekciarzem, który myśli tylko o zewnętrznych szczegółach i ceremoniach. Przede wszystkim jednak sam sobie przypisuje zasługi i dziękuje jeszcze »tak, jak to czynią kwakrzy«, nadużywając imienia Bożego, za tę swoją cnotliwość, na której wartości w grzeszny sposób buduje. Tym samym kwestionuje pośrednio boski wybór ludzi do laski. Jego modlitwa jest więc ubóstwieniem tworów doczesnych — i to właśnie jest grzeszne. Natomiast celnik, jak pokazuje uczciwość jego wypowiedzi, jest wewnętrznie odrodzony, bowiem to a right and sincere coiwiction of sin there must be a conniction ofthe probability af mercy.

4

Stanowisko samego Kalwina było w tym miejscu jeszcze łagodniejsze, przynajmniej w stosunku do tych bardziej szlachetnych, arystokratycznych form korzystania z życia. Granicą nieprzekraczalną była tylko Biblia: kto się jej trzymał i zachowywał czyste sumienie, nie musiał bojaźliwie tłumić w sobie wszelkich skłonności do korzystania z życia. Wywody na ten temat