31

J62

Ważnym jest powiedzieć — obok wymienionych wyżej koneksji — o wielkim odrodzeniu wiary w purytanizmie; purytanie to wybrany lud Boga¹. 1 tak, jak nawet łagodny Baxter dziękuje Bogu, iż pozwolił mu przyjść na świat w Anglii i żyć w prawdziwym Kościele, lak wdzięczność purytańskiego mieszczaństwa przeniknęła też ich cały, doskonały dzięki łasce boskiej styl życia² i warunkowała ów formalistycznie poprawny, twardy, właściwy dla heroicznej epoki kapitalizmu charakter.

Spróbujmy jeszcze uwypuklić te punkty, w których purytań-skie pojęcie zawodu i postulat ascetycznego sposobu życia musiały wywierać bezpośredni wpływ na rozwój kapitalistycznego stylu życia. Z całą siłą asceza ta zwraca się, jak to widzieliśmy,

przeciwko jednej rzeczy: przeci\vko niefrasobliwemu korzystaniu z życia i jego radości. Chyba najwyraźniej objawiła się ta cecha w walce o Dook of sporłs, które Jakub I i Karol I nakazali czytać ze wszystkich ambon. Jeśli purytanie wściekle zwalczali zarządzenia królewskie — na przykład niedzielne, poza czasem nabożeństw, ludowe rozrywki — to gniewało icłi nie tyle zakłócanie spokoju szabatu, co odwracanie uwagi od uporządkowanego sposobu życia świętych. Jeśli zaś król karał każdy atak na prawnomocność tych sportów, to celem jej było właśnie złamanie niebezpiecznej dla państwa — gdyż anty auto r y-t a r n e j — cechy tej religii. Monarchistyczno-feudalne społeczeństwo chroniło »chętnych do rozrywek« przed kształtującą się mentalnością mieszczańską i wrogimi swym ascetycznym autorytetem konwentyklami tak samo, jak dziś społeczeństwo kapitalistyczne chroni »chcących pracować« przed moralnością klasową robotników i wrogim autorytetem związków zawodowych.

Purytanie reprezentowali najbardziej charakterystyczną zasadę ascetycznego sposobu życia. Niechęć purytanów do sportu, nawet kwakrów, wcale nie była taka pryncypialna;! sport jednak musiał służyć racjonalnemu, zwiększającemu potem fizyczną sprawność człowieka, wypoczynkowi. Natomiast jako środek do niepohamowanego wyładowania popędów, był dla purytanów czymś podejrzanym. Stając się czystą przyjemnością, czy wręcz wyładowaniem ambicji, był oczywiście i po prostu grzeszny. Biologiczne korzystanie z życia, odciągające zarówno od pracy zawodowej, jak i od pobożności, było bowiem wrogiem racjonalnej ascezy niezależnie od tego, czy był to sport »arystokralyczny«, czy zwykłe »wyżywanie się« prostych ludzi na potańcówkach bądź w oberżach³.    /

1

religijno-e tyczne znaczenie wyklucza tu jakiekolwiek oddziaływanie. W odniesieniu do “Obcego- dozwolone było to. co w stosunku do -brata- było zabronione. Już choćby dlatego sukces w dziedzinie lego, co -dozwolone- (a nic -nakazane-), nie mógł być u żydów objawem religijnego sprawdzania się oni bodźcem do metodycznego kształtowania życia, jak miało to miejsce u pu ryt ii nów, Pisze o tym tnkże Sombart w książce Dit Judt.n und das Wirtschoftsłeben. Szczegółami nie będziemy się lu jednak zajmowali. Etyka żydowska, jakkolwiek dziwnie by to nie brzmiało, pozostała bardzo tradycjonałistyczna. Dla angielskich purytanów współcześni in Żydzi byli przedstawicielami kapitalizmu zorientowanego na wojnę. Żydzi opanowali dostawy <l!a państwa, monopole państwowe, spekulacje gruntami i przedsięwzięcia budowlano-finan-owe władców. W istocie rzeczy główną róż.nicę między judaizmem a purytanizmem, przy vszyslkich zastrzeżeniach, można sformułować w sposób następujący: kapitalizm żydowski jyl spckulolywnym kapitalizmem pariasów, zaś kapitalizm purytański lo mieszczańska orga-lizacja pracy.

;oI) Prawdziwość Pisma świętego wynika dla Baxtera w ostatecznej instancji z teonderful Uffntnre of Ihe godly and ungr.dh [zdumiewającej różnicy między pobożnymi a bezbożnikami. absolutnej inności mteutd mon (człowieka odrodzonego) w porównaniu z innymi ludźmi specjalnej opieki, jaką Bóg otacza swych wybranych (co może się oczywiście objawić także .v “wystawianiu na próby-). Christ. Dit, 1, s. 165.

2

Jako rzecz charakterystyczną wystarczy przeczytać, jak zręcznie Bunyan — który czasem ubliża się do lulcraiiskiej idei -wolności chrześcijanina- — daje sobie radę z przypowieścią b faryzeuszu i celniku (patrz kazanie The Pftarisee and tac Publitan). Dlaczego faryzeusz jest potępiony? W istocie rzeczy nie wypełnia on przykazań boskich, bo jest najwyraźniej jakimś s e k c i a r z e in, który myśli tylko o zewnętrznych szczegółach i ceremoniach. Przede wszystkim jednak sam sobie przypisuje zasługi i dziękuje jeszcze -tak, jak to czynią kwakrzy-, nadużywając imienia Bożego, za tę swoją cr.otliwość, na której wartości w grzeszny sposób buduje. Tym samym kwestionuje pośrednio boski wybór ludzi do laski. Jego modlitwa jest (więc ubóstwieniem tworów doczesnych — i to właśnie jest grzeszne. Natomiast celnik, jak pokazuje uczciwość jego wypowiedzi, jest wewnętrznie odrodzony, bowiem to a right and siurttY conviftioH of sin (hen' musi be a cotnirtion of Ihe pmbability af tnercy.

3

Stanowisko samego Kalwina było w tym miejscu jeszcze łagodniejsze, przynajmniej w stosunku do tych bardziej szlachetnych, arystokratycznych form korzystania z życia. Granicą nieprzekraczalną była tylko Biblia: kto się jej trzymał i zachowywał czyste sumienie, nie musiał bojażłiwie tłumić w sobie wszelkich skłonności do korzystania z życia. Wywody na len temat