Charakterystyka hodowlana drzew leśnych (40)

pożądanego udziału jodły i jej wysokiej zdrowotności. Najlepsze rezultaty zabezpieczenia przed tymi szkodami daje grodzenie powierzchni objętej odnowieniem.

Obumieranie

Należy wyraźnie oddzielić dwie sprawy (Schiitt 1981):

1)    właściwe obumieranie jodły, czyli periodycznie powtarzające się nawroty choroby z charakterystycznymi objawami, której przyczyny nie są w pełni znane, i

2)    regres, czyli obserwowane od przeszło dwustu lat zjawisko kurczenia się zasięgu i wycofywania jodły z lasów u północnych granic jej rozsiedlenia; znajduje to wyjaśnienie w przemianach środowiska, niewłaściwej gospodarce leśnej, lokalnie w nadmiarze zwierzyny płowej, itp.

Rozpatrzmy zagadnienie obumierania jodły, które tak jasno, zwięźle i przekonywająco zarysował Schiitt (1981), że warto przytoczyć jego wnioski i konkluzje. W ciągu ostatnich 15-20 lat obumieranie jodły w zachodniej Europie nabrało tak ostrego charakteru, że przynajmniej lokalnie należy się liczyć z zupełnym wyeliminowaniem tego gatunku z drzewostanów. Symptomami choroby są:

•    stopniowe prześwietlenie korony postępujące od dołu ku górze, od gałęzi wewnętrznych ku zewnętrznym; w pierwszej kolejności zostają zrzucone starsze igły — pozostaje normalnie ulistniona tylko szczytowa część korony o długości 1-2,5 m,

•    podwyższenie liczby suchoczubów,

•    wczesne formowanie „bocianiego gniazda”, tzn. zahamowanie wzrostu pędu szczytowego przy normalnym wzroście pędów bocznych w koronie drzewa,

•    patologiczne występowanie tzw. mokrej twardzieli w drewnie korzeni albo też korzeni i pni,

•    znaczne zwiększenie udziału liczby martwych zakończeń drobnych korzeni, co związane jest prawdopodobnie z zaburzeniami mikoryzy.

Wysuwano szereg hipotez na temat pierwotnych przyczyn tego schorzenia (hipoteza wirusowa, zanieczyszczenia atmosfery, zakwaszenie opadów atmosferycznych itd.). Na chorobę tę nie mają, jak się wydaje, wpływu ani zabiegi hodowlane, ani czynniki siedliskowe, czy owady. Schiitt (1981) wysunął hipotezę, że u podstaw choroby leży patologiczne zaburzenie gospodarki wodnej rośliny. Punktem wyjścia miałoby być uszkodzenie systemu drobnych korzeni, które obumierają i nie regenerują lub regenerują jedynie słabo, a one to pobierają dużą ilość wody z solami mineralnymi. Możliwe, że na początku tego łańcucha chorobowego stoi uszkodzenie mikoryzy, o czym wspomniano wyżej. Poza drastycznym obniżeniem ilości pobieranej wody uszkodzenie to prowadzi także do wnikania pasożytniczych mikroorganizmów, często beztlenowych bakterii, między innymi wywołujących mokrą twardziel. Początkowo zasiedlają one tylko stare drewno i są tak długo nieszkodliwe, jak długo drzewo jest w stanie zahamować ich przenikanie do żywych części poprzez tworzenie strefy ochronnej.

Gdy osiągną one jednak w końcu strefę aktywnego przewodzenia wody, powodują zmniejszenie, zahamowanie lub nawet zupełne przerwanie transportu wody do korony, co prowadzi do opadania igieł i w końcu do śmierci całego drzewa. Nakładać się na to mogą różne szkody wtórne ze strony czynników biotycznych i abiotycznych, szkodliwe działanie zanieczyszczeń atmosfery itp.

Nie ma ciągle pełnej jasności co do pierwotnych przyczyn wywołujących schorzenie i obumieranie jodły. Ulrich (cyt. za: Schiitt 1981) sugeruje, że zakwaszenie opadów atmosferycznych wywołuje zwiększenie w glebie ilości wolnych jonów glinu i manganu, które toksycznie oddziałują na tkankę roślin, szczególnie na włośniki i drobne korzenie. Nie można też nie uwzględniać oddziaływania na środowisko silnie — w skali globalnej — zakwaszonych opadów, ale trzeba mieć na uwadze, że koncentracja wolnych jonów glinu i manganu może też następować w wyniku silnego przesuszenia gleby.

Obecnie jodłę można określić jako „dziecko wymagające specjalnej troski”. Żaden gatunek drzewa nie wykazuje bowiem tak zróżnicowanych cech i takich ekstremalnych kontrastów jak jodła. Z jednej strony jest ona uważana za ekologiczny stabilizator naszych lasów (dobre naturalne odnawianie, znoszenie ocienienia, łatwe reagowanie na zabiegi hodowlane, osiąganie wysokich wyników produkcyjnych), z drugiej strony zasłużyła na miano „mimozy”. Przydomek ten wyraża bowiem jej ogólną wrażliwość na wpływy i zmiany środowiska. Z uwagi na tę wielką wrażliwość stała się jodła bioindykatorem znaczących i przykrych skutków oddziaływania m.in. imisji na nasze lasy. Jeszcze obecnie — pomimo wyraźnej poprawy stanu zdrowotnego w ostatnich latach — należy jodła niewątpliwie do gatunków drzew, które najbardziej ucierpiały na skutek szkód w lasach („nowe osobliwe zamieranie”) (Schutz 1990).

Ocena żywotności jodły była w ostatnim dziesięcioleciu przedmiotem licznych badań. W Karpatach zagadnieniem tym zajmowali się m.in. Jaworski i Skrzyszewski (1986).

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe

Negatywny wpływ zanieczyszczeń przemysłowych powietrza stwierdzono już na początku XX wieku w Saksonii. Neger (1908) uważał np. dymy i gazy emitowane przez zakłady przemysłowe za przyczyny obumierania jodeł. Jodła należy do gatunków bardzo wrażliwych na działanie SO2 i HF (tab. 5 i 7), średnio wrażliwych na działanie tlenków azotu oraz wrażliwych na O3 (tab. 8 i 16). Silnie reaguje też na obecność w glebie metali ciężkich; wśród gatunków iglastych okazała się najmniej odporna na obecność pyłów ołowiowo-miedziowych. Stosunkowo odporna jest natomiast na pyły kadmowo-ołowiowo-cynkowe, ustępując w tych warunkach pod względem zdolności przeżycia tylko sośnie zwyczajnej i dębowi szypulkowemu (Greszta 1983a i b).

Jodła należy do gatunków umiarkowanie wrażliwych na oddziaływanie NaCl (tab. 9). Nie powinno się jej więc wprowadzać w rejonach zanieczyszczeń przemysłowych, gdyż należy do gatunków nieodpornych (tab. 10). Stawiana jest na