CIMG3077

a Wstęp

Polacy przeżyli fascynację podróżami przed połową XVII stulecia, by powrócić na europejskie szlaki w czasach stanisławowskich.

Od połowy XVU wieku Europę odkrywają także uczeni, już wcześniej podróżowali humaniści-prawnicy, krążąc od biblioteki do biblioteki i wzajemnie się odwiedzając, teraz do grona podróżujących uczonych dołączyli naturaliści, ciekawi świata zbieracze dziwów natury, okazów roślin, skamielin, minerałów—nadto starożytnych rzeźb, monet i medali. Zbieractwo towarzyszyło podróżom od zawsze, jednak rozwijające się nauki eksperymentalne nadały mu nowy cel i wymiar. Członkowie powstałego w Anglii w roku 1660 Towarzystwa Królewskiego w trakcie swych częstych posiedzeń oglądali przywiezione z daleka obiekty, przeprowadzali na nich doświadczenia, dyskutowali wynikające z tego dla nauki wnioski. Królewskie Kolegium Medyczne wysłało w roku 1668 swego członka dra Edwarda Browna w czteroletnią podróż, z której złożył swym uczonym kolegom obszerne sprawozdanie w druku, wkrótce przełożone na niemiecki i francuski.

Następne, osiemnaste stulecie przyniesie nowe gatunki literatury podróżniczej. Oświecenie i romantyzm zaznaczą się także kolejnymi falami opisów, przeważnie stylizowanych wedle kilku modnych wzorów. W początku dziewiętnastego wieku niemal każdy wyjazd „do wód" godny będzie odnotowania i publikacji w lokalnym piśmie czy w formie broszury. Jako zjawisko masowe - pomijam tu dzieła naukowe o tej tematyce — opis podróży strywializuje się nieznośnie. Opisy podróży po Europie z XVIII i XIX wieku dają z pewnością większą satysfakcję literacką czytającemu, ale nie dorównują wcześniejszej epoce jako świadectwa znajomości kontynentu, jego różnorodności, a zwłaszcza ewolucji intelektualnej jego mieszkańców. Czytelnik musi mi tu darować stronniczość.

Każdy autor książek o podróżach powinien czuć się zobowiązany ; twórcom ich opisów. Jest od nich zależny, choć nie powinien być bezkrytyczny. Zaryzykuję stereotyp: niejeden podróżnik zwykł łgać jak . myśliwy czy wędkarz. Jest jednak kilku dawnych autorów, którym zawdzięczam szczególnie wiele — tak informacji jak przyjemności z lektury. Zbierając materiał w odległych bibliotekach, niekiedy jeżdżąc ich śladami, zawiązałem z niektórymi swoiste, bo przecież jednostronne, więzy przyjaźni.

Należy do nich przede wszystkim Fynes Moryson (1566—1629). któremu poświęciłem moją pierwszą pracę na temat podróży. Ten Anglik, młodszy syn ziemianina, otrzymał od swego kolegium w Oksfordzie urfóp ha pierwszą podróż po Europie, a zasmakowawszy w podróżach, przez niemal dziesięć lat przemierzył powozem lub konno

I Niemcy, Danię, trasę z Gdańska do Rzymu, także Niderlandy i kawałek Francji. Nie mógł poznać Hiszpanii, gdzie wędrować było wówczas Anglikom niebezpiecznie, za to popłynął do Ziemi Świętej i Syrii. Odwiedzał uniwersytety (lecz pominął Akademię Krakowską), namiętnie uczył się języków, zbierał stereotypy o narodach, ale starał się sprawdzać obiegowe informacje. Szczególne znaczenie mają jego codzienne zapiski o cenach i wydatkach na życie. Dziełem życia stał się dlań opis tych podróży, pierwotnie po łacinie, następnie przełożony przez niego na angielski i wydany drukiem.

Współczesny Morysonowi Thomas Coryat (ok. 1577-1617) to postać innego typu. Syn duchownego, prowincjusz z hrabstwa Somerset, który swe znoszone trzewiki złożył jako wotum w parafialnym kościele, po studiach służył na dworze i bywał w intelektualnych kręgach Londynu. Świadczy o tym imponująca seria literackich dedykacji zamieszczonych w jego pamiętniku podróży; ze znakomitości wpisał mu się architekt Inigo Jones, poeta-kaznodzieja John Donnę, przedmowę napisał dramatopisarz Ben Jonson; nie zabrakło nawet Lioneia Cranfiel-da, wybitnego finansisty a wkrótce nieszczęśliwego ministra Jakuba I. Licząc na sukces literacki i kasowy, Coryat starał się być dowcipny: znał się na tym, ponieważ - jak to ujął jego biograf - pełniąc na dworze funkcję comic attendant, więc jakby żartownisia czy błazna - Jjy4 kowadłem, na którym wykuwali swój dowcip dworzanie, a czasem kowadło oddawało ciosy silniej, niż je przyjmowało*. Nic dziwnego, że jego pamiętnik, rozreklamowany przez przyjaciół, stał się bardzo popularny. Dziś jest już tylko świadectwem, jak trudno wczuć się w komizm innej epoki.

Przyznam, że ten styl nieco mnie do Coryata zraża; wynotowawszy, co mi było potrzebne, nie odczuwałem potrzeby, by do niego wracać Za to przy każdej okazji, albo i bez niej, powracam do korespondencji Henr/ęgo Wottona (1568-1639). Ów dyplomata wiele podróżował za młodu, żarłocznie pochłaniając książki w bibliotekach i odwiedzając uczonych; w wieku dojrzałym, jako ambasador Jakuba I w Wenecji, stał się opiekunem przybywających tam Anglików. Pozostawił korespondencję, zawierającą cenne, bardzo bezpośrednio ujęte rady dla podróżujących.

Na równi z nim - ze względów utylitarnych - stawiam Stephena Powleka (1552?—1630). Uczeń szkół protestanckich w Strasburgu, Bazylei i Genewie, postać małego formatu, pozostawił obfitą korespondencję do kraju (dziś w rękopisach Bodłeian Library w Oksfordzie. Zależało mu na opinii korespondentów, pisał bowiem do ministra królowej Elżbiety | Williama Cecila, od którego zależała jego kariera, i do Johna Chamberlaina, łowcy krążących w metropolii płotek. Starał się więc doprawdy