CIMG3245

240 XV. Wnioski z podróży

odzieżą i nakarmić się zepsutą kapustą i innym jadłem. Na Morawach U rolnicy to po prostu niewolnicy. L..J Dowiedziałem się też z rozmowy, że margrabia Ansbach w Niemczech ma wielu chłopów-niewolników. Inni jednak w Niemczech są wolni, choć bez wątpienia ciężko wyzyskiwani nie tylko przez szlachtę, ale i przez duchownych. Może to sąsiedztwo Szwajcarów, którzy wygnali swą szlachtę i uzyskali wolność dzięki mieczowi, wpływa na szlachtę niemiecką tak, że bywa mniej okrutna wobec biednych chłopów. Niewątpliwie bowiem chłopi w Szwabii i innych krajach bliskich Szwajcarii żyją znacznie lepiej niż w pozostałych Z kola w częściach bliskich Danii i Polski, gdzie panuje poddaństwo, ubogi lud jest bardziej ciemiężony niż gdziekolwiek indziej w Niemczech L-L Pokażę także na właściwym miejscu, że w Danii i Polsce lud to po prostu niewolnicy, tak że szlachta i panowie nie szacują swych majątków wedle [wartości] dorocznego czynszu, lecz wedle liczby gburów [czyli chłopów], a ci wszyscy są niewolnikami.

Wybór omawianych krajów wskazuje, że Moryson opiera się na własnych obserwacjach. Porównanie Prus (z pewnością mowa tu

0    Żuławach i dolinie Dolnej Wisły) z Anglią jest najwyższym komplementem, jakiego od mieszkańca Wyspy można było oczekiwać W przeciwieństwie do niezliczonych, powierzchownych, często satyrycznych uwag na te tematy, Moryson — z grubsza rzecz biorąc — dostrzegł, co ważne, spróbował to zanalizować i wykorzystał w dalszych wywodach do kolejnych refleksji nad bogactwem krajów Europy.

Inni autorzy zwracają szczególną uwagę na istotny problem sP9r^ec^' ny - lenistwo. Najwięcej o tym u pisarzy, którzy odwiedzili Irlandię

1    Hiszpanię. Lenistwo irlandzkie jest specyficzne. Pisali o tym głównie Anglicy, z reguły co najmniej niechętni Irlandczykom. William Lithgow opisuje z niesmakiem tych głupich nieszczęśników", którym całe życie brak jadła, odzieży i dachu nad głową, ale którzy nie chcą się nauczyć pracy, nie umieją nawet zaprząc konia i przywiązują pług do jego ogona. Powywieszać tych buntowników, a będzie porządek i prawo w ich kraju.

W Hiszpanii — pisze Lithgow — widok chłopstwa wycisnąć może łzy z kamienia. We wsiach brak ogrodów, płotów i zabudowań; lenistwo wynika z naturalnych instynktów ich przodków Maurów. Trudno o grubszy błąd; Lithgow miał rację, że stan wsi hiszpańskiej był wówczas opłakany, ale właśnie Maurowie stanowili podstawę dawnej pomyślności rolnictwa i ogrodnictwa Półwyspu. Mamy tu odmienne formy niechęci autora do dwóch krajów: w Hiszpanii wycierpiał wiele, podejrzany o szpiegostwo i torturowany, ale nie odczuwa tak osobistej niechęci do Hiszpanów, z jaką odnosi się do „dzikich" Irlandczyków

| £J| do Morysona, który lata 1599-1606 spędził właśnie na JELie jako sekretarz Lorda Mountjoy. „Irlandczycy oddają się Si-pisze - z natury niechętni są rękodziełom i handlowi jako zdobywania powszedniego chleba LT. Rybacy wyruszają na I dopiero wówczas, gdy braknie im żywności (potwierdzają to I obserwacje dzisiejszych antropologów i ekonomistów, badających I jgdfce działające w warunkach niskiego poziomu gospodarki i szczebla I nawoju społecznego). „W moim przekonaniu - czytamy dalej - tę gnuśność powoduje nic innego, jak obfitość ziemi i rozrzutne gospodarowanie, które odciąga ludzi od rzemiosł, skoro mogą się wyżywić ba [ciężkiej] pracy". Warto iść za Morysonem w dalszych jego rozważaniach, prowadzi on bowiem w duchu swej epoki do potępienia nieróbstwa, zarówno w Irlandii, jak i w Anglii, gdzie lordowie zwykli się otaczać tłumami bezczynnych sług. „Natomiast nie ulega wątpliwości, ie uprawianie rzemiosł, zwyczaj, iż każdy żyje ze swej własnej przemyślności, stanowi mocną podstawę powszechnego dobrobytu" Ziemię trzeba by rozdzielić między dzierżawców, zakazać obracania roli w pastwiska i tak zaprowadzić porządek w Irlandii.

I Jakie inne cechy narodowe przyciągają uwagę turystów? Cnota . tofet lub je/ brak, szerzej: maniery towarzyskie związane z tą stroną I obyczajowości. Nader łatwo było odmienny obyczaj uznać za przejaw I rozwiązłości lub - odwrotnie - za pruderię. W niektórych krajach I tematem bywa czystość. Holandia jest więc (o czym pisałem) po-j fflgjfliyłft biegunem czystości. W Hiszpanii natomiast przez~ćSły I omawiany okres szokował brak rozwiązania elementarnego problemu | usuwania nieczystości (choć przecież ten kraj nie był wyjątkiem!). Przynajmniej dwóch turystów pisało o tym z własnego przykrego doświadczenia Takie wrażenia nie wypadały z pamięci, uzupełniając obraz Hiszpanii i jej mieszkańców.

Warto też sięgnąć do notatek podróżnego mniejszego kalibru; jego zapiski i korespondencja zdają się wiernie przedstawiać horyzonty umysłowe uczniów i studentów w podróży zagranicznej, zwłaszcza zaś Styl w jakim należało okazywać głębię własnej myśli, bystrość obserwacji i nabytą w podróży wiedzę. Oto Stephen Powie - który zwierzał się nam już na temat kurtyzan weneckich - tym razem o Włoszech w ogólności

Mówiąc ogólnie co myślę o Hali. muszę z konieczności wyznać, że makrlem fcrai wielce kwitnący i M bezpłodny. Widziałem wiele pięknych pięknymi budynkami ate i brudnych mieszkańców, pehych ^m,as . umocnione miasta o kunsztownych bastionach i stałych murach,

*!Ttłabveh dowódców Icaptaynesl o zepsutych IruinouseI obyczajach co p^Jfadz* * każdemu atakoM zmystawołd; wiele reBcwii martwych