DSC00067 (7)

36 ERWIN PANOrSKY

zostały i wysubtelnione do ostatecznych granic (nie bez słuszności największy z przedstawicieli tego okresu Duns Szkot, który zmarł w 1308 r., nosił przydomek Doctor Subtilis). Podobnie klasyczny dojrzały gotyk albo stał się doktrynalny — że użyjemy określenia Georga Dehlo — albo zredukowany został i uproszczony (zwłaszcza w budownictwie zakonów żebraczych), bądź wreszcie skomplikowany w melodyjności Strasburga, haftach Fryburga i płynnej koronce maswerków Hawton i Lincoln. Lecz zasadnicza zmiana zaznaczyła się jednak dopiero w końcu tego okresu i nie wcześniej niż w połowie wieku XIV całkowicie i powszechnie weszła w życie __w podręcznikach historii filozofii konwencjonalną datą przejścia od

dojrzałej do późnej scholastyki jest rok 1340, w którym nauki Wilhelma Ockhama poczyniły tak wielki krok naprzód, że musiały być potępione.

Przez ten czas siły dojrzałej scholastyki — nie mówiąc tu o skostniałych szkołach tomistów i skotystów, które przetrwały nieco podobnie, jak malarstwo akademickie przetrwało po Manecie — przedostały się albo do poezji, albo w ostatecznym zasięgu do pism humanizmu za pośrednictwem Gwidona Cavalcanti, Dantego i Petrarki, bądź też do antyraćjonalnego mistycyzmu za pośrednictwem Mistrza Eckharta 1 jego następców. I- dopóki filozofia pozostawała scholastyczna w ścisłym tego słowa znaczeniu, zmierzała ona do agnostycyzmu. Poza awerroistami, którzy z biegiem czasu stawali się coraz bardziej odosobnioną sektą, proces ten miał charakter potężnego ruchu, słusznie nazywanego „nowoczesnym" przez scholastyków następnych pokoleń: w krytycznym nominalizmie (krytycznym w przeciwieństwie do dogmatycznego, prescho la styczne go nominalizmu, kojarzonego z imieniem Roscelina i najwidoczniej całkowicie wygasłego od dwustu niemal lat) zapoczątkowanym przez Piotra Aureolusa (ok. 1280—1323) i owocującym w dziele Wilhelma Ockhama. W przeciwieństwie nawet do arystotellka nominalista odbiera całkowicie rzeczywiste istnienie powszechnikom, a przyznaje je Jedynie rzeczom jednostkowym, tak że owa zmora, która spędzała sen z powiek filozofom dojrzałej scholastyki — problem principium indiuiduationis, na mocy którego „Uniwersalny Kot" materiallzuje się w nieskończonej ilości kotów, przestał jako taki istnieć. Mówiąc słowami Piotra Aureolusa: każda rzecz jest indywidualna dzięki sobie samej, a nie dzięki czemuś innemu (omnis res est se ipsa slngularis et per nihil aliud).

Z drugiej strony, wyłania się znów wieczysty dylemat empiryzmu: skoro cecha realności należy wyłącznie do tego, co może być pojęte jedynie przez notitia intuitiva, tj. do rzeczy jednostkowych, bezpośrednio postrzeganych przez zmysły, oraz jednostkowych stanów czy aktów psychicznych (jak np. radość, ból, pragnienie itd.), bezpośrednio dostępnych poprzez doświadczenie wewnętrzne — wszystko, co Jest rzeczywiste, tj. świat przedmiotów materialnych i świat procesów psychicznych, nigdy nie może być racjonalne, gdy natomiast wszystko, co jest racjonalne, inaczej mówiąc, idee wyabstrahowane z tych dwu światów poprzez notitia abstrac-liva, nie może nigdy być realne; stąd wszystkie metafizyczne i teologiczne problemy — nie wyłączając istnienia Boga, nieśmiertelności duszy,

0    nawet przyczynowości (przynajmniej w wypadku Mikołaja z Autre-court) — mogą być rozpatrywane jedynie w kategoriach prawdopodobieństwa.* Wspólnym mianownikiem tych nowych prądów Jest oczywiście subiektywizm — subiektywizm estetyczny w przypadku poety i humanisty, subiektywizm religijny w przypadku mistyka i epistemologiczny w przypadku nominalisty. W istocie, dwa owe przeciwieństwa — mistycyzm 1 no-minalizm — są w pewnym sensie tylko różnymi aspektami tego samego. Zarówno nominalizm, jak i mistycyzm zrywają więź pomiędzy rozumem a wiarą. Lecz mistycyzm, o wiele bardziej odległy od scholastyki w pokoleniu Taulera i Suso oraz Jana z Ruysbroek niż w pokoleniu Mistrza Eckharta, czyni to, by zachować niepodzielność religijnego uczucia, podczas gdy nominalizm pragnie ocalić niepodzielność racjonalnej myśli

1    empirycznej obserwacji (Ockham otwarcie krytykuje jako „lekłco-myślność” każdą próbę poddania „logiki, fizyki i gramatyki” kontroli

-    teologii).

Zarówno mistycyzm, jak i nominalizm odrzucają „rzeczy jednostkowe” do zasobów osobistego zmysłowego i psychicznego doświadczenia — intuitus jest ulubionym terminem i centralną koncepcją zarówno Mistrza Eckharta, jak i Ockhama. Lecz mistyk polega na zmysłach, bo i przekazują one obrazy wzrokowe i bodźce emocjonalne, podczas gdy nominalista polega, na zmysłach, bo dzięki nim poznaje rzeczywistość; intui-tus mistyka skupia się na jedności, odrzucając nawet rozróżnienie pomię- j

-    dzy człowiekiem a Bogiem, czy pomiędzy osobami Trójcy Sw., podczas gdy intuitus nominalisty skupia się na wielości jednostkowych rzeczy i procesów psychicznych. Zarówno mistycyzm, jak i nominalizm znoszą w ostatecznym wyniku granicę pomiędzy skończonością a nieskończonością. Lecz mistyk zmierza do bezkresnego rozszerzenia ego, ponieważ wierzy w zatopienie się duszy ludzkiej w Bogu, podczas gdy nominalista dąży do bezkresnego rozszerzenia świata materialnego, gdyż nie widzi żadnych logicznych sprzeczności w koncepcji nieskończonego materialnego wszechświata i nie podziela już dotychczasowych obiekcji teologicznych. Nic dziwnego, że szkoła nominalistyczna XIV w. przeczuła niejako helio-centryczny system Kopernika, geometryczną analizę Kartezjusza i mechanikę Galileusza i Newtona. Podobnie sztuka gotycka rozszczepiła sięl

l ną wiele różnych stylów, odzwierciedlających różnice regionalne i ideolo- I I giczne. Lecz i to bogactwo także jednoczył subiektywizm, który w sferze | wizualnej odpowiada temu, co zaobserwować możemy w życiu umysło-.wyra. Najbardziej charakterystycznym wyrazem tego subiektywizmu Jest wyłonienie się perspektywicznej interpretacji przestrzeni, która to interpretacja zapoczątkowana przez Giotta i Duccia — przyjęła się powszechnie od lat 1330—40. W ponownym określaniu materialnej powierzchni obrazu czy rysunku jako niematerialnego planu projekcji perspektywa, jakkolwiek początkowo traktowana w sposób niedoskonały — zdaje sprawę nie tylko z tego, co jest widziane, lecz także ze sposobu widzenia w określonych warunkach. Rejestruje ona, by użyć sformułowania Ockhama, bezpośredni intuitus od przedmiotu do przedmiotu, tworząc tym samym