DSC00518

13

Strona czynna i bierna procesu literackiego...

o przemienności dwóch form, impresjonizmu i ekspresjonizmu. Takie było zdanie np. Przybyszewskiego, który dowodził, że cała historia kultury, sztuki, literatury to nieustanna walka impreąjonizmu z ekspresjonizmem; raz zwycięża pierwsza forma, raz druga. Herbert Read (w latach trzydziestych) twierdził, że istnieją trzy sposoby "postrzegania i przedstawiania otacząjącego nas świata: realizm, idealizm i ekspresjonizm, przewijające się przez całą historię sztuki ⁸. Świadek epoki, Max Deri - że cztery: naturalizm, permutacja naturalizmu, idealizm i ekspresjonizm ⁹. Kłopot jest nie tylko z liczebnością stałych form, lecz także z ich przekładalnością na inne nazwy zarówno w obrębie jednej dyscypliny (np. literatury), jak i różnych dyscyplin (np. przekład terminów periodyzaęji literackiej na malarską). Dla przykładu: Władysław Tatarkiewicz też wyodrębniał cztery stałe formy sztuki: naturalizm, esencrjalizm, ekspresjonizm, kaligraf! zm ¹⁰, ale nie oznaczają one tego samego, co nazwy zaproponowanego przez Maxa Deriego. Z kolei Stefania Skwarczyńska, która również dostrzega cztery wielkie formy - mówi ona wszakże o literaturze

' H. Read: Sens sztuki. Warszawa 1965, s. 144—155. W innych miejscach autor raczej przychyla się — za Worringerem — do podziału dychotomicznego: sztuka organiczna i geometryczna (np. s. 48 i n.); u Worringera te dwa typy sztuki wyrastały z przeciwstawnych reakcji człowieka na świat, z pędu do wczucia się weń (EinfUhlungsdrang) i z pędu do opanowania go przez uporządkowanie CAbstraktionsdrang). Podziały dychotomiczne, takie jak wyżej przedstawiony i inne: sztuka naiwna i sentymentalna (Schiller), apollińska i dionizyjska (Nietzsche), klasyczna i romantyczna (Strich, Krzyżanowski) także komplikują sprawę ekspresjonizmu, bo jedni wpisują go w pierwszy człon (np. Krzyżanowski uważał ekspresjonizm za nurt klasycyzujący), inni - a jest ich większość - w drugi człon, jeszcze inni widzą w ekspresjo nizinie dwa nurty: romantyczny oraz racjonalny, klasycyzujący. Skoro mowa o Worringerze: ekspresjonizm uważał za wyraz pędu do abstrakcji.

*    M. Deri: Naturalismus, Idealismus, Ezpressionismus. W: M. Deri i in.: Einfuhrung in die Kunst der Gegenwart. Leipzig 1919. I ten podział jest niestabilny: te cztery formy dadzą się sprowadzić do dwóch: formy bliskiej naturze (natumdhe), czyli naturalizmowi, i odbiegąjącej od natury (naturferne), czyli idealizmu, ekspresjonizmu i permutacji naturalizmu; ta ostatnia (jej przykładem jest twórczość Bócklina) jest jakąś odmianą naturalizmu, więc jeśli się to uwzględni, pozostają tylko trzy formy, zaznaczone w tytule rozprawy.

*    W. Tatarkiewicz: Nowo sztuka a filozofia. "Estetyka" 1960.