DSC00615 (14)

Galerii Malarstwa Niderlandzkiego obrazie Jana Breughela St. Kwiaty w misie z początku XVII wieku.²⁰ Malarz starannie zaznaczył uformowane w przemienne pukle ścianki misy, jej wywinięty, także puklowany kołnierz oraz stopę, charakterystyczną dla tego typu mis 01. IV).

Ciekawe przykłady naczyń w typie „majoliki holenderskiej” (głównie talerzy), odkryte w czasie badań archeologicznych prowadzonych w ostatnich latach, prezentowane są w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku oraz w Muzeum w Elblągu²¹.

Delft — ośrodek wyrobu fajansu

Pierwsze duże transporty porcelany chińskiej, które dotarły do Holandii, pochodziły ze statków portugalskich. W 1Ó02 roku Holendrzy zdobyli statek San Jago, a dwa lata później statek Catarina. Ich ładunki zostały wystawiane na aukcjach w Middelburgu (1602) i Amsterdamie (1604)²². W ten sposób Holendrzy poznali biało-niebieską porcelanę chińską przekonując się jednocześnie, jak wielkie budzi ona zainteresowanie. Portowe miasta holenderskie stały się ośrodkami handlu porcelaną. Skłoniło to mieszkających w nich ceramików do podjęcia prób naśladowania naczyń chińskich. W pierwszej połowie XVII wieku obok fajansów utrzymanych w tradycji włoskiej („majolika holenderska”) zaczęły powstawać wyroby nawiązujące motywami dekoracyjnymi do porcelany chińskiej („porcelana holenderska”). F. W . Hudig przytoczył wymowny przykład warsztatu ceramicznego w Harlemie, w którym w 1642 roku dokonano znamiennego podziału: ojciec miał wyrabiać w dalszym ciągu fajanse w guście włoskim, natomiast syn — „porcelanę holenderską '* '. Impulsem dla poprawienia jakości produkcji stały się trudności z importem porcelany chińskiej po śmierci cesarza Wanli (1619). Sytuację tę najlepiej wykorzystali ceramicy z Delft, ale i im dopiero w czwartej ćwierci XVII wieku udało się stworzyć w technice fajansu niemal doskonałą imitację porcelany chińskiej. Do -wyrobu prawdziwej porcelany wciąż brakowało Holendrom białej, ogniotrwałej glinki — kaolinu. Pilnie strzeżoną przez Chińczyków tajemnicę wyrobu porcelany odkrył dopiero w 1709 roku pozostający na usługach króla Polski i elektora Saksonii Augusta II alchemik J. F. Bóttger, współpracujący z chemikiem i mineralogiem E. W. von Tschimhausenem.

Gdy w lól 1 roku zakładano w Delft gildię św. Łukasza skupiającą malarzy, rzeźbiarzy, rytowników, producentów tapiserii oraz ceramików, w mieście działały nieliczne warsztaty ceramiczne. Dopiero około połowy XVII wieku pojawiły się warunki sprzyjające uruchomieniu wytwórczości na dużą skalę. Wskutek konkurencji piwa angielskiego doszło do bankructwa wielu czynnych w Delft browarów, po których pozostały opuszczone budynki. W 1654 roku miastem wstrząsnęła potężna eksplozja prochowni, niszcząca znaczną część zabudowy²⁴. To tragiczne wydarzenie nie odebrało mieszczanom z Delft odwagi ani przedsiębiorczości. W poszukiwaniu nowych źródeł dochodu zwrócili oni uwagę na możliwości zysku, jakie dawał wyrób ceramiki. Warsztaty sytuowano w budynkach po browarach.²⁵ a zakładali je mieszczanie dysponujący znacznym kapitałem. Niezbędnych do podjęcia nowej produkcji ceramików sprowadzano często z innych miast holenderskich. Zgodnie z przepisami gildii warsztaty (hol. ptateelbakkerijen, plateel— fajans) prowadzić mogły bowiem jedynie osoby posiadające uprawnienia cechowe. Jeśli właściciel nie był ceramikiem (hol. plateelbakkef), zatrudniano wykwalifikowanego rzemieślnika, który sprawował funkcję kierownika warsztatu. Niekiedy kierownik ten (hol. uńnkelhouder) stawał się z czasem właścicielem warsztatu²⁶. W latach 1650-1670, dzięki sprzyjającym okolicznościom, liczba warsztatów ceramicznych wzrosła z ośmiu do dwudziestu ośmiu, a Delft stało się na okres półwiecza europejskim centrum wyrobu fajansu.

Fajanse z Delft, w odróżnieniu od wyrobów z innych ośrodków holenderskich, często były sygnowane. Sygnaturę stanowiło nazwisko właściciela warsztatu lub znak obrazowy należący nierzadko do byłego browaru. Obrazowy lub literowy znak musiał być zatwierdzony. Używano też oznaczeń cyfrowych, czasami w układzie piętrowym, których znaczenie nie zostało dotąd wyjaśnione²⁷.

Fajans jest jednym z czterech głównych rodzajów ceramiki, obok garncarstwa, kamionki i porcelany. Wyróżnia go jasny, porowaty czerep, który - aby stał się nieprzesiąkliwy — musi być osłonięty kryjącym szkliwem ołowiowo-cynowym. Szkliwo daje lśniącą białą powierzchnię upodobniającą wyroby fajansowe do porcelany. Fajans wypalany jest w temperaturze od około 800 do 1000°C, a więc niższej aniżeli zeszkliwiona porcelana i kamionka. Technikę stosowaną w Delft opisał już u schyłku ośrodka, w 1794 roku, malarz fajansu Gerrit Paape (1752-1803) w książce De Plateelbakker of Delftsch Aardetuerkmaaker dedykowanej właścicielowi warsztatu „De Claeuw” w latach 1763-1805,