DSC00846

pińskiego czy poezję Jasińskiego z romansem Bernatowicza. Trzeba przy tym zauważyć, że zróżnicowaniu literatury sentymentalnej nie zawsze było wynikiem tylko zachodzących w niej procesów rozwojowych. Pewne szczególne dyspozycje, zainteresowania i dążności artystyczne sytuują się także równolegle obok siebie niemal przez cały okres funkcjonowania prądu, komplikując znacznie obraz szczegółowych rozwiązań, które jednak mimo to dają się przyporządkować owym wspólnym mianownikom najogólniejszych założeń. Delikatne linie różnicujące biegną nieraz nawet przez twórczość jednego pisarza, np. w przypadku łfniażnina, Niemcewicza, Brodzińskiego, czy też obejmują poszczególne środowiska (np. puławskie)¹⁸⁸. Jedyną — jak się wydaje — tendencją konsekwentnie narastającą był program poezji narodowej, osadzanie sentymentalnej problematyki .antropologicznej w realiach historycznej sytuacji i wzbogacanie dość bez-I barwnej sylwetki człowieka czułego rysami związanymi z egzystencją w określonych warunkach terytorialnych i czasowych.

Pozostałe sygnalizowane tutaj zróżnicowania i odmiany współistniały zazwyczaj z sobą, wprowadzając do obrazu literatury element dynamiczności i wewnętrznych napięć. Wydaje się przy tym, że w obrębie generalnych założeń sentymentalizmu znajdują uzasadnienie tendencje literackie wiązane zazwyczaj z inspiracjami i recepcją literatur obcych, a etykietowane najczęściej niezbyt precyzyjnym i nieokreślonym .terminem preromantyzmu. Przejawy youngizmu u Karpińskiego i Bykowskiego czy osjanizmu u Kniaź* nifca, Niemcewicza i innych twórców znajdują potwierdzenie i wytłumaczenie w kręgu tych przekonań na temat świata i człowieka, które wpisane zostały w całą literaturę sentymentalną. Uzasadnienia takiego nie

znajduję jedynie pewne wątki gotycyzmu, który zazwyczaj włączany jest takie do obszarów preroman-tycznych ^,89. Chodzi tu jednak nie o twórczbść typu poezji ruin i kontemplacji śladów narodowej przeszłości, ale o (niezbyt liczne przecież u nas) elementy tajemniczości i horrory, których miejsce i funkcja w literaturze przed przełomem romantycznym wymagają jeszcze dokładniejszych badań. Poza tym sentymentalizm mógłby stanowić jedną z podstawowych kategorii interpretacyjnych i porządkujących zjawiska literackie Oświecenia.

Począwszy od lat osiemdziesiątych XVHI wieku systematycznie wzrastała pozycja i znaczenie literat, ry sentymentalnej w ogólnej produkcji literackiej. Szczególnie jednak w pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku udział tej twórczości w całokształcie piśmiennictwa wyraźnie się zwiększał, zdobywała ona szczególnie lamy czasopism, stając się najpopularniejszą dziedziną pisarstwa przeznaczonego do użytku najszer-szych kręgów czytelniczych. Ten wzrost ilościowy szedł jednak w parze z coraz głębszą konwencjonaii-zacją literatury, powielającej nieustannie te same schematy sytuacyjne i sztampy stylistyczne. Ilościowy wzrost produkcji twórców sentymentalnych oddziaływał także na układ sił i stosunków z pozostałymi orientacjami literackimi. Podczas gdy w w. XVTU sentymentalizm współistniał z klasycyzmem jako prąd wypełniający niejako przestrzenie wyraźnie pomijane przez kierunek wiodący, to koegzystencja obu prądów w XIX wieku odbywała się na zasadzie coraz większej ekspansji sentymentalnych wzorców osobowych i środków literackich — do tragedii, a nawet eposu.

Wyznaczając tory rozwojowe literatury na tak znacznym odcinku czasowym, stał się sentymentalizm po mostem między Oświeceniem a twórczością epoki ro-

293