DSC01058

ISO „człowiek nie będący mną". W drogim wypadku nazwa la ma spełnić funkcję okreśłooej des krypcj i, ma wskazać ową nieznajomą o ekspresywnej twarzy, którą Judym obserwuje. Wyrażenie „drugi człowiek* nie może spełnić funkcji deskryp-ęji określonej. W jakimże charakterze tu występuje? W charakterze cytatu, po* wtórzenia zwrotu przed chwilą wypowiedzianego. A te ten zwrot nic nadaje się do funkcji, którą musi spełnić w nowym otoczeniu, wyzwala się pewna doza humoru.

Cytatowy charakter zwrotu ujawnia właśnie to, te jest on nie do przyjęcia w nowym kontekście. Ciekawy, bogaty w treść informacyjną przykład cytuje A. Wierzbicka⁹':

jaki wesoły periujik! - krzyknęła przyjemna pod wszystkimi względami dama, patrząc na su* kieskę po prosto pnyjematj damy.

Rozmowa damy po prostu przyjemnej z damą przyjemną pod wszystkimi względami zawsze wywołuje uśmiech i świadomość satyryczności użycia tych określeń w stosunku do pań, którym w żadnym razie pozytywnych cech na serio przypisać nie można. Ale pełna jasność znaczenia zawartego w tych określeniach ujawnia się tylko wtedy, jeśli się spostrzeże niewłaściwość czysto językowego użycia naszych zwrotów. Tę niewłaściwość można wyjaśnić wyłącznie ich cytatowym charakterem. A wtedy powstaje dodatkowa konieczność odpowiedzi na pytanie, z czyjego języka, ściślej, z jakiego subkodu rosyjskiego języka, z którego pochodzi cytowana wypowiedź, wzięte są nasze wyrażenia. Nie jest trudno zinterpretować postawy środowiska, które ten typ frazeologii wytwarza, wytwarza i używa pewnych całości, które nie zawierają żywych ocen mówiącego, lecz etykietki obowiązujące w sytuacjach określonych kontaktów.

I wreszcie ostatni przykład:

Tyk zyskał, cackając przez niejeden tydzień.

Ze wypadł z ust Szymona dla nie to dobrydzień.

Idzie mi o wyrażenie „dobrydzień” zapisane jako jeden wyraz i wstawione w taki kontekst jak ten zacytowany. O czym mówi zacytowany dwuwiersz? Wydaje się, że jest on bliski poprzednio przytoczonego przykładu, z tym że ujawnia expIicUe świadomość autora. „Dobrydzień” jest tu potraktowany jako zrośnięta całość, której poszczególne elementy nie mają już swojego osobnego znaczenia. Przestaje to być tyczenie dobrego dnia, to jeden wyraz, cytat z etykietalnego słownika Co więcej, to już jeden przedmiot, nie wytworzony przez mówiącego znak, lecz przypadkiem spadły z ust przedmiot tak nazywany - „dobrydzień". Można by nazwę tego przedmiotu odmieniać przez przypadki „dobrydnia, dobry dniowi” itd. Jest to najbardziej skrajny wypadek traktowania cytatu jako przedmiotu, którego poszczególnym cząstkom już nie przysługuje własne życie. Są- ¹

!$»

dzę, że w przykładach takich jak przywołany z Gogola te ekmeoty automatycznego scalenia sąjuź bardzo silne i grają w satyrycznym obrazie Martwych duo nie najmniejszą rolą. Pamiętamy, te wyrażenię cudzysłowowe jest nazwą siebie samego. Substantywizacja wyrażenia bywa więc pokazana zarówno za pomocą grafiki, jak kontekstu.

Wyrażenie cudzysłowowe traktujemy jako rodzaj cytato. O cytacie możemy mówić w dwóch znaczeniach: I) ściślejszym, tj, tam, gdzie nasze wyrażenie je² dosłownym powtórzeniem kawałka istniejącego już tekstu łub ełenłmtttnakżącc-go do określonego subkodu; 2) szerszym, w sposób, który z punktu widzenia ana-łtzy U>^cZiiQ~BSzuća inne operacje, a mianowicie jako powtórzenie struktury; organizacji przedtem istniejącego tekstu bez dosłownego powtórzenia ściśle tego samego kawałka tekstu. Ten drugi wypadek, idąc za sugestią D. Danek, będziemy nazywaić cytatem struktury. Niżej przedstawione przykłady należą do tego rodzaju zjawisk².

Wprowadźmy przykład ze współczesnego tekstu literackiego, mówiący o dzieciństwie tego pokolenia, którego wczesna młodość przypadła na pierwszą wojną światową:

CUopiec--wuj sińcoi^ gdzieś oadNidą-webfadcach spaw; tą lazstoy^Mfcihwfidcóciy-znę na papierze, zania ją poczedl zbawiać głową. Patriotyczne Zbierał Kpnóakcjt ido zeszyta twego wkkjał w icisiym porządku chronologii. Pstrym farbkami kreślił mapki wznalaaia i rozpadu państwa; skomplikowany system linii, kresek i kropek, barw i strzałek utrwalał mamy granie, ruchy wojsk; barwne winiety, wykrzykniki, cyfry, sztandary, emblematy, godła i herby, szable i armatnie lufy, skrzyżowane nad kopczykami kał, bębny i czaka, trupie    tworzyły szyfr - mn-

giczny wzór. w k²6rym chlopioc ukrył sekret wolności, trwania i potęgi. Jak wizjitj jego rówieśnicy we wszystkich krajach, wszystkich crawli nśemotiiwydi rzeczy chciał dokonać proatym rpoao-bem. Ojczyznę była mu alchemią stopionym łodem dwóch biegmów, Srterą w Ąnay ptaenrienioeą

ląd, perpeham mobile i Atlantydą odszukany prawem przeenrka dał spndmin i totem na wdany glob - snem była jego o wszechmocy, kształtem miłości niedojrzałym.

Fragment mówi o chłopcu i tematyce jego zabaw. O chłopcu mówi, żc był taki jak wszyscy jego rówieśnicy we wszystkich krajach, wszystkich czasach, to znaczy był kimś marzącym o przygodzie bajecznej i realnie niemożliwej. Tyle że chłopięca przygoda była we wszystkim zastąpiona przez sprawy ojczyzny. Odcyfio-wanie takiej intencji komunikatywnej tekstu wymaga założenia jego spójności Założenie spójności tekstu musi iść w tym kierunku, by zdania „ojczyzna była mu alchemią” aż do „snem była o wszechmocy” rozwiązać jako charakterystyczny dla wszystkich chłopców wszystkich czasów, metaforyczny wyraz marzeń chłopięcych o rzeczy niemożliwej. Każdy czytelnik zdolny do zrozumienia tekstu musi dokonać poza tą pierwszą operacją operacji dalszych. Tekst jest uderzająco rytmiczny, układa się w odcinki, które bardzo łatwo zidentyfikować jako odcinki o strukturze dziewięćiozgłoskowęj, tj. takie, że naturalne frazowanie czytelnika przypada często po odcinkach o długości dziewięciosylabowej. Są one od czasu do czasu przerywane ciągami innej długości, by potem znów wracać do dziew ię-

1

Zst. A. Wierzbicka, Deskrypcje czy cytaty?, (w:] Dociekania semantyczne. Rozprawa była przedtem przedstawiona na U Międzynarodowym Zjeździć Semiołycznym. Kazimierz n/Wisłą 1966,

2

Zob. D. Danek, O polemice literackiej w powieści, Wamawa 1971