DSC01092 (10)

t.XXVI WSTĘP

Uttltowiiui K lejna i studentów opowiada panu Stanisławowi zdaniami urywanymi, półsłówkami (t. II, rozdz. XVII), Stary S^łanąbaum dziwi «»ęv H Fgy jszarada ze słowem Kozak j” została zakwalifikowana przez jiko polityczna^ ale Prus    że podejrzenia polityczne,

Jttdcpmi.cenzorzy nękają prasę, naprawdę rodzą obsesje redaktorów.

I przemilczenia politycznej- sytuacji kraju, i zaszyfrowane o niej Mponkmema brały się w Lalce — podkreślmy raz jeszcze oczywistość - z niepisanych i pisanych reguł życia polskięgp w nięwolirpod cenzurą. A cenzor od pewnego czasu zgoła _zawziąl się na.. Lalkę._r -z—nadgorliwą skrupulatnością wyrzucając z jej pierwodruku wszelkie aluzie do „rzeczy politycznych”, czym mógł zniechęci? pisarza do ich ponawiania albo i przymusie do rezygnacji z kontrabandy, zwłaszcza że narażałaby ona redakcję ,, Kuriera Codziennego” na przykre konsekwencje.

Nie te jednak wyłącznie były powody swoistego okrojenia przez Prusa realiów politycznych niewoli.

Powody nie mniej istotne od wspomnianych dadzą się w Lalce zaobserwować przede wszystkim w krytycyzmie wobec romantycznej tradycji myślenia politycznego, i to w krytycyzmie zmieszanym z sarkazmem, który mógł drażnić i ranić poczucie patriotyzmu tych środowisk, co w roku 1888 — w 25 rocznicę — odbudowywały legendę powstania styczniowego. Prus nie przyłączył się do świętujących tę rocznicę. On, ktdrS w 1863 r. sam byt w oddziale, który-uczestnictwo w powstaniach jednoznacznie ,, przy dzielił” szlachetnym — w 1831 r. stryjowi Wokulskiego, w Wiośnie Ludów Rzeckiemu i Katzowi, a udział w porywach ł^63^k. każe uznać za tytuł do szacunku dla Wokulskiego, Szumana i Henryka SzLangbauma - on zarazem o powstaniu styczniowym pisze w Lalce w sposób przypominający wczesnopozytywistyczne obrachunki zjggo wspomnieniem. Ton_napQrnknieii o powstaniu styczniowym różni się od tonacji wzmianek o innych, wcześniejszych zry wach wolnośsiowyrh^o, powstaimillśtopadowyrn i zwłaszcza o węgierskiej WjoaiueJLucfów. Ąni jedno zdanie w Lalce nie obraca się przeciwko nim. Stanowią dla wspominających tradycję chwalebną.

i Aie ten sam Ignacy Rzecki, który kampanię węgierską 1849-x~

K

relac|onu}e\ze wzruszeniem ₃ o manifestacjach religijno-patriotycznych "*i poprzedzających wybuch styczniowy i całym „zamieszaniu” ówczesnym, o konspiracjach i egzaltacji piszę z ńieskrywaaą ironią: Minr.lowa [ »%wyglądała, jakby ją giez ukąsił. Z rana oblatywała kobieta ze trzy , kościoły, widocznie pragnąc niepokoić z kilku stron miłosiemego.Boga.

Zaraz po obiedzieibierala się u niej jakaś sesja dam, które w oczekiwaniu dpmosłyęh wypadków opuszczały mężów i dzieci, ażeby zajmować się plotkami? (t. II, rozaz. I). Młodzi ludzie mieli ogień w oczach, porzucali naukę i pracę dla słuchania płomiennych agitatorów obiecujących cud i karkołomnymi wyczynami bez sensu (skok Wokulskiego z Nowego Zjazdu na bruk) zaświadczali swą gotowość do najwyższych poświęceń. Skończyło się to katastrofą, której skutki trwają.

Odcinek Lalki, w którym Rzecki z melancholią odtwarza nastrój konspiracji i odejście Wokulskiego do powstania, ukazał się w „Kurierze Codziennym” 15 VI 1888. Było to więc w pobliżu osobistej rocznicy Prusa: 25-lecia jego własnego akcesu do oddziału.

Wokulski kwituje swoje tamto wspomnienie słowami: „Gdy chciał służyć^ołeczeif§imi.^choc&v ofiara własnego życia, podsunięto mu fantastyczne marzenia zamiast programu, a potem — zapomniano o nim”

(t. II, rozdz. III). Cala ta młodzieńcza historia przedstawia mu się-po latach jako tragiczna omyłka. Omyłka metody — nie celu przecież. Udział w te j omyłce w żadnym wypadku nie przynosi mu ujmy osobistej. Prus ani razu w Lalce nie poczyta mu powstańczego epizodu za_naganny -„wręcz przeciwnie: wiwymiarze moralnym biografii bohatera podkreśla probierczy charakter sprawdzianu powstaniowego. Wokulski dowiódł wtedy odwagi, był jżolnierzem „pod deszczem kul”. Czynami potwierdził ideowość i wiernpść przekonaniom. Ale była to w dobrej wierze obecność w zdarzeniu żałośnie niedojrzałym, którego wyniki obróciły się przeciwko celowi, jaki mu przyświecał, i oddaliły ten cel.

To jednak nie koniec^ Inlerprctacię zgoła wymywającą ma w Lalce pobyt Wokulskiego na SybeiiL Oto nie aspekt represji czy kary, nie aspekt męczeństwa zajmuje w tej interpretacji miejsce zasadnicze, lecz aspekt ulgi, a nawet jakby i swego rodzaju szansy; „Odetchnął dopiero na