DSC02006

Przedmowa

problematyki, budziły uczucia patriotyczne i obywatelskie. Fakt przetłumaczenia ich i wydania w przekładzie polskim w r. 1778 świadczy o tym, że pokolenie Sejmu Czteroletniego doceniało ich wagę jako narzędzia patriotycznego wychowania w duchu wyznawanych przez siebie ideałów reformy społecznej.

Z pism, które ukazały się pod koniec życia pisarza, należy wymienić jeszcze traktat pt. O religii 'poczciwych ludzi, w' dorobku pisarskim Konarskiego stanowiący pozycję raczej dość odrębną. W pracy tej nad światłym reformatorem szkolnictwa bierze górę pobożny pijar, występujący w obronie Kościoła katolickiego. Prowadzi tu ostrą polemikę z deistami i przeciwstawia się racjonalistycznej filozofii Zachodu. Konarski widzi w religii ostoję moralności i porządku społecznego: w liście dedykacyjnym, do Jędrzeja Zamoyskiego stwierdza, że „poprawa obyczajów bez religii udać się żadną miarą nie może”.

W epoce, w której Kościół katolicki stanął zdecydowanie w obronie rozpadającej się formacji feudalnej, wymowa ideologiczna tego dzieła była całkowicie je-‘ dnoznaczna. Ale znaczenia Konarskiego nie wolno mierzyć miarą ostatnich jego pism. Nie one stanowią o wielkości tego pisarza i roli, jaką odegrał w życiu kulturalnym Polski wieku XVIII.

W dziedzinie pedagogicznej założył fundamenty pod nową szkołę. Jeżeli nawet za przesadną uznamy opinię nuncjusza Duriniego, że postanowił on zapewnić rozumowi przewagę zupełną nad wiarą i że z kolegiów pijarskich wychodziła młodzież bez znajomości katechizmu i bez śladu pobożności, to na pewno jednak stwierdzimy, że reformy wprowadzone w szkole pijar-skiej zapowiadały pierwszą rysę w feudalnej nadbudowie Polski XVIII wieku. Odpowiadały one przeobrażeniom, które w czasach stanisławowskich następowały w życiu gospodarczym i politycznym państwa.

Krytyka możnowładców feudalnych i uderzenie w liberum veto — to drugi tytuł do sławy. Wprawdzie źródło wszelkiego zła nie tkwiło, jak to rozumował Konarski, jedynie w nieudolności sejmu i anarchii szla-

checkiej, niemniej jednak ocena egoistycznej polityki magnatów była sprawiedliwa i trafna, a „nierząd” sejmowy stanowił poważną przyczynę słabości państwa.

Konarski był jednym z pierwszych reformatorów, którzy wysunęli postulat uwolnienia chłopów, a choć zagadnienie to nie wystąpiło może jako zasadnicze w jego pismach, to przewijało się często, uznane za ważną sprawę państwową i tak właśnie przedstawiane wychowankom szkoły pijarskiej.

Położył wreszcie Konarski zasługi w walce o język polski i jego piękno. Należał do prekursorów tej walki, bo język ojczysty kazał wprowadzić dó szkół i uczyć go na pięknych wzorach wielkich pisarzy. Współczesny Konarskiemu Dymitr Krajewski kończył pochwałę znakomitego reformatora słowami: „Imię i chwała Konarskiego przywiązana do trwałości Narodu w dłuższej zostanie pamięci.” ³² Kiedy przeszło pół-wieku potem Mickiewicz, w wykładach paryskich o literaturze polskiej mówił o Konarskim, stwierdził, że imię jego ma przełomowe znaczenie. Mickiewicz zdawał sobie przy tym sprawę z ograniczeń i słabości programu naprawy państwa wysuwanego przez autora O skutecznym rad sposobie: „Konarski podzielał wszystkie złudzenia XVIII wieku: widział wszystkie niebezpieczeństwa veto, ale sądził, że aby im zapobiec, dość było wprowadzić do konstytucji nowy artykuł. Niewątpliwie instytucja, która potrzebom wieku już nie czyni zadość i bieg spraw państwowych hamuje, godną jest potępienia; ale źródeł zła szukać należy w obyczajach narodu, trzeba umieć poprawiać obyczaje, zostawiając troskę o ulepszenie in-stytucyj — narodowi. Konarski, powodowany mniemaniami wieku, powstawał tylko na formy zewnętrzne i całe życie trawił na obmyślaniu sposobów nowej organizacji sejmu, sądów i szkół.” ³³

Owoce działalności Konarskiego wystąpiły w całej

³² [D. Krajewski], Pochwala Stanisława Hieronima Konarskiego, Warszawa 1783, s. 97.

³⁸ A. Mickiewicz, Literatura słowiańska, kurs drugi. Dzieła, Wydanie Narodowe, s. 96 i 97.

- 41 -