DSC02404 (7)

XUI morfologia POWIEŚCI realistycznej

literatury tendencyjnej, propagować jakiegoś doraźna, znanego g enuncjacji prasowych programu ideowego, piętnować, demaskować wyłącznie ujemnych stron życj_a ludzkiego, jak pisarze satyryczni. Nastawiali się na cele pomawae, chcieli ukazać życie „prawdziwe”, zgodnie s intersubiektywnym doświadczeniem odbiorcy, życie jMrykfego człowieka", pozbawionego wszelkich właściwości romansowych herosów.

W powieści wydarzenia i postacie są reprezentatywne dla określonej epoki i warstwy społecznej. Do XVIII wieku pisarze nie respektowali tej reguły, podejmowali kwestie na tyle uniwersalne, że mogły dotyczyć każdego wymiaru cnaoprzestrzennego. Dopiero Walter Scott, a szczególnie Stendhal i Balzac nadali opisywanym faktom znamiona chirakterystyczności, typowości historycznej i środowiskowej⁵*.

W powieści realistycznej bohater kontaktuje się z innymi postaciami nie jako człowiek z człowiekiem, ale jako chłop z ziemianinem, gospodarz z parobkiem, robotnik z dozorcą, ojciec z dzieckiem, mąż z żoną itd.³³, zawsze więc pełni określoną rolę społeczną.

Reprezentatywność, typowość bohatera jest wszechstronna. Dotyczy statusu społecznego, światopoglądu, ideologii, kultury, obyczajowości, wykształcenia, sposobu ubierania aę, mówienia, myślenia, form zabawy, odpoczynku, pracy, I spożywania pokarmów, stosunków rodzinnych.

I Ślimak występuje w Placówce przede wszystkim jako ' chłop. Jako chłop jest pokorny i „przebiegły” wobec dzie-

■ Zob. E. Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiana w literaturze Zachodu, przeł. i wstępem opatrzył Z. Ż a-Kg|i t II, Warszawa 1968, s. 268—312.

m Zob M Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, N. Modzelewska, Warszawa 1970, s. 160.

dzica, dobroduszny i opiekuńczy wobec służby, nieśmiały wobec proboszcza. Jako chłop czuje się głową rodziny, chociaż ma respekt przed żoną; dzieci trzyma w karbach, ale jest dla nich pobłażliwy. Jako chłop cechuje się niezaradnością, brakiem inicjatywy. Jako chłop będzie bronił swojej ziemi do upadłego.

Socjologicznie nacechowane są również postacie Owczarza, starej Sobieskiej, Grzyba, Hamera, dziedzica, Jo-sela i innych. Prawdziwość ich polega właśnie na tym, że nie pomyślą i nie zrobią niczego, co nie mieściłoby się w etosie ićh warstwy społecznej. Są społecznie zdeterminowani, poddani wpływom środowiska.

Typowości towarzyszy indywidualizacja osobowościowa postaci. Mają one własny zespół predyspozycji psychicznych: charakter, temperament, wrażliwość, wyobraźnię, upodobania, skłonności.

Ślimak jest spokojny, powolny, zgodliwy, ustępliwy, niezbyt rozgarnięty, waha się często przed podjęciem decyzji, unika ryzyka i gwałtownych zmian. Żona przewyższa go inteligencją, przedsiębiorczością, rozwagą, dobrym rozeznaniem w sytuacji. Jędrka rozsadza energia, ale też opanowują niepokoje wzrastającej miłości do bakałarzów-ny. Stasiek — nad miarę wrażliwy i utalentowany — patrzy na świat w zupełnie niezwykły sposób. Inny jest dziedzic, inny szwagierek; inaczej zachowuje się stary Grzyb, inaczej młody. Owczarz jakby wyzbył się całkowicie ludzkich potrzeb marząc tylko o przetrwaniu i rozczulając się nad swoją dolą nieszczęsną. Sobieska, wiecznie zamroczona, kultywuje najprościej pojętą radość życia; głupia Zośka nie potrafi obronić się przed swymi instynktami.

Na skutek połączenia typowości i indywidualizacji psychika bohatera została znacznie wzbogacona. Nie jest on, jak w powieści tendencyjnej, przygodowej czy satyrycznej, jednoznacznie pozytywny czy negatywny. Ma zalety