DSC02407 (13)

XLVffi morfologia powieści realistycznej

OJĆ o autentyczności zdarzeń i wiarygodności relacji ^

ratora.    ¹¹

W utworze fikcyjnym o skomplikowanej fabule nie a S jednak dłużej przeskzegać reguł tej konwencji, pj zatem wprowadza do powieści, już na stałe, narrację ti^ cioosobową. Utrwaliła się ona na początku XIX wiefo w dziełach Scotta. Balzaka, Stendhala i ich następco* Dawniej wyraźnie dominowała narracja pierwszoosobowa a więc utwory pisane w formie pamiętników, wspomnień „rękopisu znalezionego *, zbioru listów lub ustnych opo, wiadań.

Wypowiedź w trzeciej osobie gramatycznej sugeruje, że narrator jest medium autora, różni się więc wyraźnie o3 narratora-bohatera lub narratora fikcyjnego³⁶: pozbył się ograniczeń, jakie nakłada konwencja pamiętnika czy po. wieści epistolarnej, może swobodnie dysponować elementami świata przedstawionego.

W Placówce — zgodnie z wymogami realizmu — nar-^ rator jest ukryty. Nie identyfikuje swojej osoby, nie ujawnia się, nie utrzymuje kontaktu z czytelnikiem, nie stosuje dygresji czy aluzji do rzeczywistości obiektywnej, w której żyje autor i jego odbiorcy. Jednym słowem wyzbył się wszystkich znamion jawności, widocznych wyraźnie w dawniejszej literaturze, także w utworach satyrycznych współczesnych Prusowi i częściowo w pisarstwie tendencyjnym.

świadoma opozycyjność do poetyki zastanych od-

I

■    "W drugie] połowie XIX wieku narrator-bohater pojawiać Ł ńę jeszcze będzie wielokrotnie, zwłaszcza w utworach nowe-

■    lirycznych. Występuje np. w Grzechach dzieciństwa i Omyłce ■■raf w „małej trylogii” Sienkiewicza, w jego Z pamiętnika Kjiaziuifekiepo nauczycie la i Bez dogmatu, w Naszej szkapie I Konopnickiej, w niektórych dziełach Tołstoja, Czechowa, Dostojewskiego.

mian powieściowych bierze się z dążności realistów do obiektywizmu. Nie idzie o obiektywizm autora (gdyż zawsze może on narzucić czytelnikowi swój punkt widzenia choćby przez „tendencyjny” dobór zdarzeń i bohaterów), ale o obiektywizm narratora. W myśl założeń nowej estetyki narrator nie powinien wypowiadać sądów o świecie przedstawionym — ani moralizować, propagować, nauczać, jak w literaturze dydaktycznej, ani ośmieszać, wykpiwać, parodiować, jak w tekstach satyrycznych. U Balzaka spotyka się jeszcze interpretowanie zdarzeń, skłonność do uogólnień i aforyzmów. W drugiej połowie XIX wieku rezygnowano i z tej maniery. Narrator przyjmować ma pozycję informacyjno-sprawozdawczą, ukazywać wydarzenia bez komentarzy, prezentować „nagie fakty”, niczego nie oceniać, nie dopowiadać własnych myśli.

Tak też dzieje się w Placówce. Narrator np. nie weryfikuje przekonań Ślimaka o bystrości swego umysłu ani sądów Staśka o cierpieniach koszonej trawy, nie interweniuje, gdy Sobieska okowitę nazywa lekarstwem, a chłopi posądzają Ślimaka o „bratanie się z Niemcami”; nie protestuje, gdy wachmistrz daje się przekupywać Niemcom i wyłudza od Ślimaków różne prowianty; nie zamyka sceny balowej we dworze jakimś publicystycznym komentarzem.

Z obiektywizmu narratora Placówki wypływa stosunkowo jednolita, rzeczowa tonacja jego wypowiedzi. Rzadko korzysta on z jakości emotywnych — ze środków językowych wywołujących np. uczucie żalu, grozy, powagi i wesołości, które to środki pozwalają zwykle narratorowi zaznaczyć — w sposób dyskretny i trudno uchwytny — swój subiektywny stosunek do rzeczywistości przedstawionej.

Ten umiar widać w sposobach wprowadzania do powieści elementów humoru, tak znamiennego w ogóle dla twórczości Prusa. Otóż humor ten nie zawiera się na ogół w warstwie narracyjnej. Przejawia się z reguły w wypo-4 — BN 1/251 (Prus: Placówka)