DSC02411 (7)

1.2.1. Aleksander Świętochowski

Aleksander Świętochowski, „chorąży czołowej kolumny postępu”, jak się sam nazwał \ należał do najpoczytniejszych publicystów warszawskiego pozytywizmu. Był też bodaj najbardziej kontrowersyjnym z nich, na co wpłynął z jednej strony jego radykalizm, a z drugiej przemiana, jakiej uległy jego poglądy w późniejszym okresie długiego życia. Przemiana ta ujawniła się także w stosunku pisarza do kwestii żydowskiej. Choć i jego koledzy po piórze nieraz pod wpływem zmieniających się okoliczności rewidowali wcześniejsze poglądy w tym zakresie, to jednak właśnie w pisarstwie Świętochowskiego dopatrywano się przejawów najbardziej radykalnej i zaskakującej transformacji: od filosemi-tyzmu ^{1 2} do gwałtownego antysemityzmu, manifestującego się w późnym okresie jego twórczości, zwłaszcza zaś od czasu opublikowania głośnego artykułu z roku 1913 zatytułowanego Żydo-Polska^7S. Ta osławiona wolta ideowa, a raczej, jak tego dowiódł Tadeusz Stegner, ideowa ewolucja, doczekała się już przekonującego omówienia ³.1 chociaż jej także należy poświęcić nieco uwagi, to jednak przede wszystkim pragnę tu przyjrzeć się bliżej tym wypowiedziom Świętochowskiego na tematy żydowskie, które publikował jeszcze za życia Bolesława Prusa, a więc do 1912 roku.

Świętochowski, nigdy nie opublikował obszerniejszej wypowiedzi poświęconej w całości problematyce żydowskiej, co uczynili na przykład Orzeszkowa, czy Prus', kwestię żydowską podejmował jednak w swej publicystyce często⁷⁸. Inaczej w beletrystyce - nie zawiera ona takiej obfitości i różnorodności źydow-

skich wątków, jak twórczość wspomnianych wyżej autorów. Właściwie można ją sprowadzić do jednej noweli, jednak o wielkim znaczeniu - Chawy Rubin,

W latach siedemdziesiątych Świętochowski interpretował kwestię żydowską w duchu pozytywistycznego optymizmu, dostrzegając, podobnie jak Orzeszkowa i Prus, głównie jej aspekt narodowy i oświatowy. Owa te aspekty wiązał pisarz za sobą, twierdząc, że warunkiem narodowej i społecznej asymilacji Żydów jest reforma oświaty: „W naszym przekonaniu - pisał Świętochowski kwestia żydowska nie istnieje, a istnieje jedynie tylko nagląca potrzeba przymusowego nauczania elementarnego dla chrześcijan i Żydów, aby tych ostatnich wyrwać z odosobnienia i nadać im wspólny z resztą ludności kierunek umysłowy i obyczajowy. Na takiej zasadzie społeczeństwo polskie czuje się dość silnym do narodowego i społecznego zasymilowania Żydów, pozostając nawet z nimi w separacji krwi i rcligii. Choć Świętochowski główny nacisk kładł tm wspólną oświatę, to ostatnie zdanie, wypowiedziane niejako mimochodem, ujawnia zakres granic proponowanej przez niego asymilacji. „Separacja krwi i rcligii” sugeruje przesunięcie jej ciężaru w obręb asymilacji kulturowej, a mc amalgamacji, czyli radykalnej formy asymilacji, pociągającej za sobą także porzucenie rcligii mojżeszowej. W tym poglądy Świętochowskiego, podobnie jak i innych pozytywistów, zbliżają się do stanowiska „Izraelity”, który lak radykalną postać asymilacji krytykował*". To, że Świętochowski nic przywiązywał wielkiej wagi do religijnego zlania się z katolicką większością ludności pochodzenia żydowskiego, dopuszczając jej religijną odrębność, wiązało się zapewne z jego areligijną, czy przynajmniej nickonfesyjną postawą’¹. Być może jednak ów nacisk na „separację religii” brał się i stąd, że pisarz wierzył wówczas w silę polskiego społeczeństwa zdolnego taką separację zaakceptować.

Świętochowski, postulując asymilację, sympatyzował z tymi spośród Żydów, którzy jej ulegali. Szczególnie cieszyło go obywatelskie współdziałanie inteligencji żydowskiej, którą uważał za cenny element w formowaniu partu postępowej. Prawdziwy hołd oddał jej w 1877 roku, pisząc: „Nic mamy dla nich ani słów wyznaniowego potępienia, ani kastowych uprzedzeń, więc pozostają nam tylko uczucia szacunku. Pozostaje nam tylko rzec do nich: kiedyś przodkowie wasi zbierali między sobą po prowincjach i posyłali na ofiarę do Jerozolimy żydowskie złoto [podkr. oryg.J; dziś takim złotem według naszej miary wartości, jesteście wy, wołnomyśłni. ukształceni Żydzi nasi, bo składacie swemu

1

’ Poseł Prawdy [A. Świętochowski], Liberum velo, „Prawda” 1910, nr 15; cyt. za:

2

Sandler, Wprowadzenie do ..Liberum veto", [w:] A- Świętochowski, Liberum velo, wybór i wstęp S. Sandler. Warszawa 1976, L 1, s.7.

Świętochowski sam używa terminu ftlosemityzm w odniesieniu do środowiska pozytywistów w latach siedemdziesiątych XIX w.; por. A Świętochowski, Wspomnienia, oprać. S. Sandler. Wrocław 1966, s. 66.

3

⁷⁹ (A Świętochowski]. Nie tędy. „Przegląd Tygodniowy" 1877. nr 7; cyt za: A. Cała, Asymilacja Żydów.... s. 24$. Cytat ten, jednak nie w całości, przywołuje Świętochowski w swych zapiskach pamiętnikarskich. A Świętochowski. Wspomnienia, s. 66.

¹⁰ O wspólnocie ideałów „Izraelity" i pozytywistów szerzej w A. Cała. Asymilacja Żydów... s. 53—56. Świętochowskiemu zdarzało się jednak kilkakrotnie z „Izraelitą” polemizować.

" Na to uwarunkowanie zwrócił mą uwagę prof. Bogdan Burdzie].