DSC02454 (5)

ptotekhi Amomm Żydów b pracy na roli. który mldy uznać za »ą|Tniawj ny qwórtd wszystkich, jakie pisarz wysunął w ciągu kilkudziesięciu tai zajmu. kmh się omawianą la problematyką.

3.2. Aspekt kulturowy

Rozważania nad kulturowym aspektem kwestii żydowskiej muszą obejmować przede wszystkim dwa zespoły zagadnień. Jeden z nich dotyczy odrębności kulturow e) Żydów, drugi zaś jest związany z pojęciem stereotypu. Obie sprawy łączą się ze sobą bardzo ściśle. Oczywiste jest bowiem to. że wyrazista odrębność kulturowa sprzyjała tworzeniu się poczucia obcości, to zaś przyczyniało się do tworzenia stereotypów, które z kolei poczucie obcości pogłębiały.

Aleksander Hertz słusznie zauważył, że przeprowadzanie linii demarkacyj-nych pomiędzy tym co swojskie, a tym co obce ze szczególną siłą dokonuje się w odniesieniu do wartości kulturowych³¹'. Rozpatrując stosunek Prusa do kulturowego aspektu kwestii żydowskiej, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że i w tym wypadku kategoria obcości jest zagadnieniem centralnym.

Pisarz u swych rozważaniach nad kwestią żydowską niezbyt często podejmował problematykę kulturową w sposób bezpośredni. O wiele bardziej interesował go aspekt społeczno-ekonomiczny kwestii, co różni autora Kronik na przykład od Elizy Orzeszkowej, dla której z kolei osią refleksji w tej mierze były właśnie zagadnienia kulturowe czy ściślej - społeczno-kulturowe. Prus, jak się zdaje, me podjął także żadnych systematyczniej szych studiów nad tradycyjną kulturą żydowską, co różni go nie tylko od Orzeszkowej, ale i od Kraszewskiego czy Klemensa Junoszy³’ ’. Aspekt kulturowy kwestii żydowskiej w jego pismach ujawnia się niejako mimochodem, na marginesie rozważań poświęconych zasadniczo innym zagadnieniom.

Rekonstrukcję poglądów Prusa w omawianym zakresie przeprowadzić można głównie na podstawie dwóch rodzajów wypowiedzi. Pierwsze z nich -rzadsze - to te, w których pisarz bezpośrednio podejmuje kwestie związane z tradycyjną kulturą żydowską, takie jak religia, ehedery czy odrębność stroju Tu także mieści się problem odrębności językowej i krytyka jidysz. Drugą grupę wypowiedzi stanowią te, w których pisarz posługuje się stereotypami na temat Żydów zarówno negatywnymi, jak i pozytywnymi. Jakkolwiek nie podejmują

^I;~ A Hertz. Swojskimi i (ibcoiić, iw ] tegoż Sucjulugw nięprzećiawniona Hvhw pu-hli."\mvH. wybór, oprać i wstęp .1 iCimewicz. Warszawa 1WC.-S. 11311. <G> nitiuośoi jiilcu centralnej kategorii luiturr' rnitfy/ęyjnuj.piczemilizc A'Cala. W'nerimok Żyda ,.„s.HWMI ¹ Wit temat .jstuduw’''tżyanwśłiiiih Klemensa ummzy-bzumowiHiiap; ruih ». Oist-wsi bolenia* IPrusii Wemeim JutnKco-.awium.ii:. v hmc.iUwrlBma Ifiisarz juibliay-su, muihcuu poił trat! łłi Vinnuk;tnwic?-J]lłzuit(osżii!ś> .IfilwULulUlm 3IIIE.* !36S-2ttti

mm kwestii kuharawyck bezpośrednio t • iportt tmm^mrmmy grata wtem, te jednak są niezwykle riatawyi Mdba ymwtftwi^yy odbaorraraa wam. wdh którego pisarz postrzegał twia> żydow ski

Prus silnie odczuwał odrębnośd, wąa abcutf. tradyeyjnri kultury tyón» skicj. Może najdobitniej owo poczucie wyraził w następujących alnwath „ta cywilizacja dziwna, fanatyczna, anachroniczna istnieje i doprano w iraatyrh oczach przekształca się powoli""'¹. Przyczyny owej odrębności - czy jak ją erę sto nazywa separatyzmu - widział przede wszystkim w ciemnocie i kaslowo-ści"\ O ile pojęcie kastowości w większej mierze jest związane / omówionym już aspektem społeczno-ekonomicznym, o tyle „ciemnota" jest pojęciem ważnym dla niniejszych rozważań. „Ciemnota pisał Prus tym jest dla naiodu, czym brak krwi dla człowieka”¹ . Ciemnotę, uprzedzeniu i nietolerancję pisarz dostrzegał i piętnował po obu stronach, widząc w nich źródło wzajemnych uprzedzeń¹¹ . Nie zmienia to jednak faktu, ż.e za przejaw ciemnoty uznawał wiele zjawisk decydujących o odrębności żydowskiej kultury. W taki sposób widział na przykład chasydów, z ich „przesądami, zacofaniem i wiarą w cudownych rabinów”"⁸. Za swoisty rozsadmk zacofania uznawał zaś ehedery tradycyjne religijne szkoły żydowskie.

3.2.1. Tradycyjne szkolnictwo żydowskie

Zabierając głos w dyskusji na temat reformy chederow . jaka lozgorzalu nu początku 1879 roku' Prus najpierw przedstawia model nauczania obowiązujący w tego typu szkołach: „Dzieci uczą się tam codziennie przez trzy godziny Biblii, przez dwie pacierza i elementarza, przez dwie Pięcioksięgu Mojżesza i teologii dogmatycznej, przez dwie Psałterza Dawida i przypowieści Salomona, a w końcu przez dwie - kodeksu teologicznego, kabaliityki i komentarzy nad Biblią rabinów jerozolimskich, babilońskich i aleksandryjskich’⁰*’". Następnie tak zaprezentowaną naukę chederową nazywa „niepedagogiczną, niehigieniczną, o dziewiętnaście wieków zacofaną i - zabójczą . jej program zaś okradła jako „w najwyższym stopniu scholastyczny* . Postawa Prusa wobe: instytucji chc-

.JCurier Warszawski", nr 6*1 .z .1K marca 1K7V. jw:j ilmniki. t 4. t 45 JCurusr Warszawski", nr 72 z 38 marca 1KT7. jw;i fironJkąO. 3. s HO ł i ¹⁶ ,,AtmM!inn-, a 3 w 7 —Itpter itOń. jw J K-nniki. i. 2.s. 523 „Niwa",a. 7,nr 3 J z -J czerwca JK75. jw:] Kroniki, i i. cz 2 b ~⁷"'¹ 111 Jkuriei Warszawski". nr72*3a mama -w. óronifc.i 3.4 Kii

Nie ibyla to pierwsza iSysuiisju na ter temat: nor. Ł litrrzymraaiu. tńkatmciwo zv Uowuktt u Porszati/te T&ril—/'/•'W. W utszowł i“Uą j, mg..; 13

JLirur 'V aruze wał:" ir » a ii+matca    -w:    ą _u iią

*“ Sm: (OB ^ Shu/.. s 45