DSC01032

sumienia wypowiedzi jest opanowanie jej kodu. Odbiorca powinien znać język, którym posługuje się nadawca. Dodatkowym czynnikiem jest tło pragmatyczne wypowiedzi, które łączy realnie dwa podmioty komunikacji językowej. W wypadku wypowiedzi artystycznej sprawa jest bardziej złożona, jako że gotowy utwór literacki oddala (albo zawiesza) tło pragmatyczne. Ważniejsze jest jednak to, że Język, którym literatura się posługuje, stanowi wprawdzie realizację systemu języka naturalnego, ale jest to taka realizacja, w której znaczenia funkcjonują w obrębie całości nadbudowanych nad tym językiem czy wręcz nie mających z nim nic wspólnego, takich jak gatunek, tradycja literacka, konwencja artystyczna czy styL Czytelnik, który ma zrozumieć literaturę, winien opanować kody „ponadjęzykowe". Komunikacja literacka dokonuje się w języku, który nie jest tożąą-my z mową: w języku norm literackich danej epoki, kierunku, kultury literackiej.

Komunikacja taka została szczegółowo opisana w pracach strukturalistów czeskich. Mukafovsk^ wskazał na historyczne i społeczne wymiary tego procesu, Vodićka zinterpretował historię literatury jako zmianę literackich systemów porozumienia. Jakobson przedstawił komunikację poetycką na tle komunikacji językowej. Współczesna polska teoria komunikacji literackiej podtrzymuje ten kierunek badań. Aktualna jest kategoria funkcji estetycznej (poetyckiej); za Jakobsonem powtarza się, że przekaz poetycki jest takim komunikatem, który przyciąga uwagę na własną strukturę. Utrzymuje się także tendencja do badania kontaktu odbiorczego (a także całego funkcjonowania literatury) w kategoriach systemowych; samą twórczość pojmuje się jako „parole", tzn. jako indywidualną realizację repertuaru możliwości — „langue literackiej"⁴⁴.

Jak rysuje się w takim ujęciu postać odbiorcy? Poetyka widzi go bardzo dokładnie: jest to adresat wirtualny, osobnik, który opanował „język dzieła", tzn. całość norm i konwencji określających jego budowę. Nauka ta nie interesuje się odbiorcą faktycznym, adresata pojmuje jako realność wewnątrztekstową. Ale teoria komunikacji literackiej nie ogranicza się do poetyki. W ostatnich latach została ona twórczo zainspirowana poprzez problematykę wieloznaczności literatury, jej podatności na roz-

maits sposoby odczytania, problematykę dostrzeżoną wcześnie} przez fenomenologię i na nowo podniesiony przez estetykę recepcji oraz teorię dzieła otwartego⁴'. Obiektem dociekań stały się konkretne odczytania, dostrzelono permanentny proces zmiany sensu dzieła w zależności od czasu i sytuacji lektury, brak odpowiedniości między .kodami nadania" i .kodami lektury". Wszystko to doprowadziło do badań nad tyciem literackim, w którym kształtują się normy lektury. Czytelnik wirtualny to ktoś, który jest sterowany przez strukturę utworu, kody nadania funkcjonujące w dziele-przekazie. Czytelnik historyczny (faktyczny) czyta tekst stosownie do własnych norm i własnego uposażenia kulturowego.

Jednakże wolność jego nie jest niezmierzona. Ogranicza ją nie .tylko struktura tekstu jako całości oznacznlków, której można podporządkować tylko określoną liczbę znaczeń⁴⁰. Czytelnik żyje w kulturze literackiej, która narzuca mu swoje normy lektury. Odbywa się to poprzez szkołę, opinię publiczną, krytykę literacką. W ujęciu strukturalnym owe pozatekstowe normy lektury mają moc sterowniczą równie silną jak system języka. Rola czytelnika to rola uczestnika kultury literackiej z jej tradycją (albo wiedzą o cenionych dokonaniach literackich), gustem i kompetencjami⁴⁷.

Sprawa rysuje się inaczej w pracach Stefana Żółkiewskiego. Uczony ten opisuje kulturę literacką jako sferę życia społecznego związaną z funkcjonowaniem literatury: je] wytwarzaniem, dystrybucją i obiegiem. Kultura literacka jest układem więzi społecznych, które rodzą się na styku różnego typu sytuacji komunikacyjnych implikowanych przez dzieła literackie, niemniej jednak nie można traktować jej jako systemu zamkniętego przez tradycję, konwencje i literackie normy odbioru. Akceptując osiągnięcia strukturalnemu w analizie tekstów, Żółkiewski polemizuje zarazem z ujęciem fenomenów artystycznych w perspektywie „wewnątrzllterackiej". Utwór literacki to nie tylko przekaz (wyraz, symbol, model) określonych treści, ale przede wszystkim złożony przedmiot semiotyczny, który pełni jednocześnie funkcje symboliczne i rzeczowe. O funkcjach symbolicznych mówiła cala dotychczasowa nauka o literaturzei „wiedza o kulturze literaci klej" powinna brać pod uwagę również rzeczowy aspekt litera-17 Teoria badtA